روش یادداشت برداری |
قَیِّدوا العِلْمَ بِالکِتابَهِ پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ دانش را با نگارش، به بند بکشید و نگه دارید. اهمیت یادداشت بر حافظه انسان نمیتوان اعتماد کرد. هر دانشی که روی کاغذ نیاید، با مرور زمان از بین میرود ( کلّ علمٍ لیسَ فیِ القرطاسِ ضاعَ ). آنچه رهاورد مطالعات و تحصیلات انسان است، مجموعهای از دانستنیهاست که برای حفاظت از آنها باید به یادداشت کردن پرداخت تا هم برای خود انسان، هم برای دیگران و نسلهای آینده ثمربخش شود. یادداشت، هم در کارهای پژوهشی کاربرد دارد، هم در مطالعات آزاد و شخصی. |
روش یادداشت برداری |
قَیِّدوا العِلْمَ بِالکِتابَهِ پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ دانش را با نگارش، به بند بکشید و نگه دارید. اهمیت یادداشت بر حافظه انسان نمیتوان اعتماد کرد. هر دانشی که روی کاغذ نیاید، با مرور زمان از بین میرود ( کلّ علمٍ لیسَ فیِ القرطاسِ ضاعَ ). آنچه رهاورد مطالعات و تحصیلات انسان است، مجموعهای از دانستنیهاست که برای حفاظت از آنها باید به یادداشت کردن پرداخت تا هم برای خود انسان، هم برای دیگران و نسلهای آینده ثمربخش شود. یادداشت، هم در کارهای پژوهشی کاربرد دارد، هم در مطالعات آزاد و شخصی. بزرگان گفتهاند: « العلم صیدٌ و الکتابهُ قیدٌ » دانش، شکار است و نوشتن، دام و بند. به علاوه، بسیاری اوقات، انسان مطالب سودمندی میشنود و میخواند، ولی چون یادداشت نمیکند به مرور زمان از یاد میرود و این خسارتی جبران ناپذیر است. یادداشت برداری هنگام مطالعه یا پس از آن، همچنین یکی از راهها و شیوههایی است که مطالعات انسان را مفیدتر میسازد و فرصت صرف شده برای مطالعه را بارور میگرداند. به تعبیر دیگر یادداشت برداری خود نوعی از مطالعه به شمار میرود. این ذخیره سازی دانستهها برای بهرهبرداریهای بعدی، باید روی اصول و روشهایی باشد که بیشترین کارآیی و فایده را داشته باشد. یادداشتها یا به همان صورت موجود مورد بهرهبرداری قرار میگیرد، یا به صورت فیشهای تحقیقاتی و مواد خام، مبنای طرح عظیمتری قرار میگیرد و از اطلاعات موجود در آنها برای تدوین یک اثر یا تهیه گزارش استفاده میشود. در این بخش، به برخی از نکات عمومی مربوط به یادداشت برداری اشاره میشود: اساسی کار کردن از آنجا که یادداشتها گاهی تا سالیان دراز باقی میماند و به عنوان منبع استفاده دیگران یا پایه تحقیقات و تألیفات نویسنده و محقق میشود، باید در نگارش نکات و یادداشت مطالب، اساسی و اصولی کار کرد؛ یعنی به فکر آیندهای دراز مدت بود، نه صرفاً کاری مقطعی و گذرا و دم دستی. این دیدگاه و این اصل، ایجاب میکند که نکاتی را در عمل به کار بندیم. گرچه مراعات این امور، ممکن است خرج و هزینه داشته باشد، اما برای یک کار جدی و اساسی ارزش دارد که انسان هزینهای را هم متحمل شود. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله - فرمود: « ... و لکنَّ اللهَ یُحِبُّ عبداً اِذا عَمِلَ عملاً اَحْکَمَهُ ».[1] خداوند بندهای را دوست میدارد که هرگاه کاری انجام میدهد آن را محکم و متقن و استوار انجام دهد. 1. انتخاب نوع کاغذ یادداشتهایی که در دفترها به صورت یک جُنگ و کشکول است، بهره برداری را دشوار میسازد؛ به علاوه امکان الحاق به آنها نیست. انتخاب برگههای یادداشت، بهتر از نوشتن در دفتر است. برگهها بهتر است از جنس مرغوب و بادوام و در یک اندازه باشد، تا هم به زودی خراب نشود و هم تنظیم و دسته بندی آنها آسانتر باشد. 2. قلم و خطّ برخی نوشتهها به لحاظ نوع رنگ یا نوع قلم، با مرور زمان یا محو میشود، یا جوهر پس میدهد و نوشته را خراب میکند. خطّها گاهی ناخواناست. انتخاب قلم روان و پر رنگ و نیز نوشتن با خط زیبا و خوانا، کاری اساسی است. البته حوصله میخواهد و سلیقه. کاغذ کاهی و نازک، یا خودکارهایی که رنگ آنها پس از مدتی به پشت صفحه نفوذ میکند ( مثل سبز و قرمز ) یا استفاده از جوهر و خودنویس، که با سرایت آب یا خوردن دستِ تر، خراب میشود، همچنین استفاده از مداد، که با مرور زمان از بین میرود، شیوه خوبی نیست. 3. برگه به جای دفتر گاهی نوشتهها و یادداشتها مورد نیاز خود انسان است. همزمان با نیاز ما دیگری هم میخواهد از یادداشتها استفاده کند. اگر در دفتر باشد، امکان بهره برداری همزمان دو نفر نیست، امام از محاسن یادداشت روی برگهها، امکان تفکیک آنهاست. به علاوه حمل و نقل برگههای مربوط به موضوعات مختلف، آسانتر از دفترهای متعدد است. کارتها و برگههای یادداشت که به نام « فیش » هم معروف است و اندازه استاندارد آن 15 * 10 سانتیمتر میباشد، هم به صورت آماده و چاپ شده در بازار موجود است، هم میتوان کاغذهای یک اندازه را با خط کشی ساده به صورت برگههای یادداشت در آورد. اینگونه اوراق، هم در لوازم التحریر فروشیهاست، هم در چاپ خانهها. که از اضافات برش کتاب باقی میماند. 4. عنوان گذاری برای هر مطلب، هنگام مطالعه باید عنوان و تیتر گذاشت، تا در آینده با وقت کمتر، موضوع هر یادداشت را بتوان به یاد آورد. انتخاب عنوان اهمیت بسیار دارد و چه بسا در برداشت از یادداشت و استفاده از آن نقش تعیین کننده داشته باشد. عنوان هر چه کوتاهتر و دقیقتر باشد بهتر است. عنوان نباید به صورت جمله باشد. 5. ذکر منبع ( در این باره توضیح خواهیم داد ) 6. نگه داری برگههای یادداشت برگههای یادداشت را در برگهدان، پوشه یا زونکن یا به هر وسیله دیگر، خوب نگه داری کردن، تا خراب نشود و نظم آنها به هم نخورد و استفاده از آنها آسانتر شود. 7. نوشتن روی یک طرف برگه، نه پشت و روی آن، تا با گذشت زمان با نفوذ رنگ به دو طرف، نوشتهها خراب نشود. یادداشت موضوعی مخلوط بودن یادداشتها، چه به صورت برگههای مختلط یا دفترهایی که حاوی هر نوع مطلب باشد، خوب نیست. بهتر است هم مطالعات انسان موضوعی باشد، و هم یادداشتها، طبق موضوعها از هم تفکیک شده باشد. لازمهاش تیتر گذاری برای هر یادداشت است. سپس تنظیم و دسته بندی آنها طبق برنامه دلخواه، بنابراین روی هر برگه یادداشت، تنها یک موضوع را باید نوشت، هر چند کوتاه باشد. گاهی انسان در زمینه خاصّی یا بر محور یکی دو موضوع معین تحقیق و مطالعه میکند، گاهی هم مطالعات متنوع و در همه موضوعات است. در هر حال، با سامان بخشی به برگههای یادداشت و ایجاد نظم الفبایی یا موضوعی و عنوانهای اول و دوم، باید امکان بهره برداری از آنها را آسانتر و بهتر و بیشتر ساخت. دادن نظم مناسب به برگهها، میزان استفاده را میافزاید. هر یادداشت، میتواند یک عنوان عام داشته باشد، و یک موضوع خاصّ یا اخصّ؛ مثلاً موضوعاتی هم چون: تاریخ، عقاید، اخلاق، سیاست، فقه، حقوق، ادبیات، حدیث، اقتصاد، جامعه شناسی، شرح حال و ... هر یک « موضوع کلی » است. هر کدام قابل تقسیم به عنوانهای جزئیتر است. به عنوان نمونه، « عقاید » را میتوان به پنج عنوان جزئیتر خداشناسی، نبوت، امامت، عدل و معاد تقسیم نمود. معاد نیز خود مباحث ریزتری دارد؛ مثل: برپایی قیامت، اثبات معاد، تجسم اعمال، بهشت و جهنم، صراط، شفاعت، محاسبه اعمال و ... . اینگونه است که میتوان برای هر مطلب، تا سه عنوانِ جزئی، فرعی و اصلی گذاشت. یادداشتها هم بر اساس این تقسیم، میتواند تفکیک و دسته بندی شود. تشخیص موضوع و عنوان گذاری برای هر یادداشت، از اهمیت خاصّی برخوردار است. عناوین باید کوتاه، گویا و مرتبط با معنون باشد. گاهی یک مطلب ممکن است به چند موضوع بخورد. میتوان در هر دو جا آورد؛ مثلاً « ولایت فقیه »، هم موضوعی است فقهی و هم سیاسی، « ربا » هم اقتصادی است و هم فقهی. « تاریخ بغداد » هم تاریخی است، هم شرح حال، «مشورت»، هم اخلاقی است، هم اجتماعی، « دوستی » هم اجتماعی است هم تربیتی، « نماز جمعه » هم فقهی است هم سیاسی اجتماعی و همین طور. گاهی هم عنوان گذاری برای یک مطلب یادداشت شده، مشکل است. انتخاب تیتر در همان هنگام مطالعه و یادداشت، آسانتر و مفیدتر است، چون که ذهن آمادهتر است. و گرنه باید بعداً دوباره خواند و طبق محتوا عنوان گذاشت و این نوعی دوباره کاری و وقتگیر است. ذکر مأخذ هر مطلبی که یادداشت میشود، باید مأخذ و منبع آن دقیقاً ذکر شود. برگههای چاپی یادداشت، گاهی مشخصاتی را که در ذکر مأخذ لازم است، داراست. در غیر این صورت، باید نام کتاب، مؤلف یا مترجم، محل نشر، ناشر، تاریخ نشر، شماره جلد و صفحه، نیز نوبت چاپ ذکر شود، و اگر یادداشت از یک مجله یا روزنامه است، علاوه بر نام مجله و روزنامه، نام نویسنده مقاله، عنوان مقاله، تاریخ نشر و شماره آن و صفحه نقل گردد. همچنین اگر مطلب، از یک سخنرانی، سمینار، جلسه، درس، نوار، برنامه رادیویی یا تلویزیونی و ... نقل شده است، نام گوینده، تاریخ و محلّ آن، نام برنامه و امثال اینگونه اطلاعات که مأخذ نقل را دقیق بیان میکند قید شود، تا اگر مراجعه به اصل منبع لازم شد، امکان داشته باشد. در نقل مطلب از نشریات، نام نویسنده، عنوان مقاله، سال و شماره نشریه، شماره صفحه یا صفحات ذکر میشود. نوشتههای بی مدرک، هر چند ارزشمند و مهم هم باشد، فاقد ارزش و اعتبار سندی است و نمیتوان به آنها استناد کرد؛ مثل انسانهای بی شناسنامه یا کارت شناسایی میماند که هر چه مهم و خوب باشند، چون کارت شناسایی ندارند، در برخی مراکز راه پیدا نمیکنند و به آنان اطمینان حاصل نمیشود. منبع نقل مطلب، هر چه دقیقتر باشد، هم اعتبار بیشتری مییابد، هم مراجعه مجدد را آسانتر میسازد و وقت کمتری میگیرد. در ذکر مأخذ نیز تا میتوان باید از « کد » و علایم اختصاری استفاده کرد تا جای کمتری بگیرد؛ مثلاً به جای جلد و صفحه، از « ج » و « ص » استفاده شود. |
همچنین یادداشتها، اگر به صورت ترجمه، تلخیص، نقل به معنی، اقتباس، نقل قول غیر مستقیم، تغییر عبارات و ... انجام گرفته و « عین عبارت » نیست، به این روش و خصوصیت اشاره شود.
گاهی یک مطلب، در منابع متعددی وجود دارد. اگر به یکی ز آنها که معتبرتر و کهنتر است اکتفا شود بهتر است؛ مگر اینکه به دلیل خاصّی بخواهیم به منابع متعدد اشاره کنیم، که در این صورت مدرک دقیق مطلب را از هر چند مأخذ ذکر میکنیم.
تهیه کننده یادداشت و نویسنده آن ( فیش نویس ) خوب است قید شود، تا معرف برگههای یادداشت باشد. ذکر تاریخ یادداشت برداری هم مفید و مکمل آن است. وقتی که صرف تهیه یک فیش دقیق و استاندارد میشود هدر نرفته است، زیرا از هدر رفتنهای وقت در آینده و بی ثمر بودن یادداشتها جلوگیری میکند. نوعی سرمایه گذاری زمانی است که بهره آن در آینده روشن میشود.
مراجعه مجدد
گاهی باید سراغ یادداشتهای قبلی رفت. در این مراجعه، چه بسا نیاز به اصلاح یا تمکیل آنها باشد که عملی میشود. گاهی اطلاع از یادداشتهای پیشین، سبب جلوگیری از دوباره کاری و یادداشت مجدد و مکرر یک مطلب میگردد؛ به علاوه، یادداشت برای بهرهبرداری است. نوشتن و بایگانی کردن، آنها را از خاصیت میاندازد.
گاهی مطالعه کننده، به مطلب خوبی بر میخورد یا آن را میشنود و به فکر یادداشت برداری میافتد. غافل از آنکه قبلاً آن را نوشته است. مراجعه مجدد به یادداشتها جلوی این ضایعات را میگیرد.
عین عبارت یا محتوا؟
آنچه در فیشها یادداشت میشود، به یکی از دو صورت زیر میتواند باشد:
الف. عین عبارات منقول از مأخذ ( نقل قول مستقیم )
ب. مضمون و محتوا ( نقل قول تفسیری ).
در صورت اول، خود الفاظ گویای مفهوم مورد نظر است. اما در صورت دوم، با عبارات خودمان مضمون و خلاصه مطلب مطالعه شده را مینویسیم، آنگاه به ذکر منبع میپردازیم، تا خودمان یا دیگران هنگام نیاز، به اصل مأخذ رجوع کنیم. در این نوع، طبعاً عبارت توضیحی ما باید پیش از عنوان قید شده در برگه یادداشت باشد.
در هر دو نوع نویسنده یادداشت اگر نظریه خاصّی پیرامون موضوع دارد، میتواند در پایین همان برگه بنویسد.
برگههای ارجاعی
بهره گیری از « سیستم ارتباطات » در تحقیق و فیش برداری مفید است. ربط دادن موضوعات به یکدیگر، ذهن خواننده و نویسنده را غنا میبخشد. یافتن ارتباطها بین مطالب و موضوعات، هم وسعت اطلاعات میخواهد، هم ذوق و سرعت انتقال ذهنی.
از این روش، در برگههای یادداشت هم میتوان استفاده کرد. گاهی محتوای یک یادداشت به یک یا چند یادداشت دیگر هم ارتباط مییابد و آنها در کنار هم که قرار گیرند، برداشت بهتر و بیشتر و دقیقتری میتوان از موضوع داشت. اگر فیشها شماره و کد داشته باشد، میتوان در پایان هر فیش، به شماره فیشهای دیگر که با آن مربوط است اشاره کرد، یا همان عنوانهای یادداشتها را که به صورت « نمایه » مورد استفاده قرار میگیرد در ارجاع، مورد توجه قرار داد؛ مثل اینکه یادداشت « احترام والدین »، قابل ارجاع به برگههای « حقوق » و « اخلاق خانوادگی » است، یا در پایان یادداشتِ « نهج البلاغه » می توان نوشت ( ‘ سید رضی ) که به آن سرْ عنوان هم رجوع شود.
تنظیم سیستم ارتباطی بین واژهها، مفاهیم، سرعنوانهای موضوعی و کتابها و منابع، کتری مهم و دقیق، در عین حال بسیار کارساز و مفید است و حتی در کتاب شناسی و تحقیق هم کاربرد دارد و برای محققان نقش واسطه و رابط را برای دستیابی به منابع دیگر یا موضوعات مرتبط و هم خانواده ایفا میکند. ( در بحثِ « روش تحقیق » هم اشارهای به این مسأله شده است.)
استنساخ و کپی گرفتن
همیشه نوشتهها و آثار قلمی، در معرض گم شدن، خراب شدن، به سرقت رفتن و ... بوده است و از این طریق، گاهی زحمات دراز مدت یک پژوهشگر، یک جا از بین میرود و جز غصّه برایش باقی نمیماند.
به همین جهت، بجاست که از یادداشتها و دست نوشتههایی که وقت و زحمت زیادی صرف تهیه آن شده است، نمونه یا نمونههای متعددی به صورت استنساخ، زیراکس یا با استفاده از کاربن تهیه شود تا اگر احیاناً مفقود شد، یا در حادثهای از بین رفت، محصول زحمات در جای دیگر و به صورت نسخه دیگر موجود باشد.
در این زمینه، اندوه محققانی که تنها نسخه موجود از کاوشها و یادداشتها چندین ساله خود را در اثر سهل انگاری از دست دادهاند و دیگر حوصله و مجال تحقیق و نگارش مجدد نداشتهاند، مایه عبرت است.[1]
جواد محدثی، روشها، ص 59.
برای کمک به سایت روی بنر تبلیغاتی زیر کلیک کنید