روش تحقیق۱

روش تحقیق

تحقیق چیست؟ تحقیق، از ریشه « حق » است. حق یعنی آن‌چه که درست و استوار و ثابت باشد. ریشه اصلی واژه حق، در تمام اشتقاق‌هایش مفهوم ثابت و مطابقت با واقع و استحکام را دارد. احقاق و تحقیق یک امر، یعنی چیزی را ثابت و استوار ساختن، درستی چیزی را به اثبات رساندن، «حق» بودن مطلبی را آشکار ساختن و به عبارتی: شناخت « هست » ها. تحقیق، یک تلاش فکری و علمی برای « یافتن » مطلب درست و حق، و « ارائه » و « اثبات » آن است.

روش تحقیق

تحقیق چیست؟ تحقیق، از ریشه « حق » است. حق یعنی آن‌چه که درست و استوار و ثابت باشد. ریشه اصلی واژه حق، در تمام اشتقاق‌هایش مفهوم ثابت و مطابقت با واقع و استحکام را دارد. احقاق و تحقیق یک امر، یعنی چیزی را ثابت و استوار ساختن، درستی چیزی را به اثبات رساندن، «حق» بودن مطلبی را آشکار ساختن و به عبارتی: شناخت « هست » ها. تحقیق، یک تلاش فکری و علمی برای « یافتن » مطلب درست و حق، و « ارائه » و « اثبات » آن است. طبیعی است که در زمینه‌های مختلف نظری و فکری و تاریخی و ادبی و علمی و ... حق بودن مطالب، به معنای مطابق با واقع بودن آن‌ها در هر یک از زمینه‌هاست و تحقیق، طبق این مفهوم، در ابعاد مختلف یاد شده، مفهوم پیدا می‌کند. جست و جوی منظم و تلاشی که بر مبنای علم و استدلال و شواهد و منابع، انجام می‌گیرد تا نظریه‌ای اثبات گردد و نکته‌ای کشف و بیان شود، « تحقیق » است. هر چیزی می‌تواند برای انسان، موضوع تحقیق باشد، چه عقلی چه حسی، چه جزئی چه کلی، آن‌چه در حوزه‌های و دانشگاه‌ها به عنوان نگارش رساله تحقیقی و پایان نامه متداول است، نمونه روشنی از یک تحقیق است و البته هر چه شیوه کار و معتبر بودن منابع و نوآوری‌های علمی و سلیقه در تدوین بیشتر مراعات شده باشد، ارزش آن افزون‌تر خواهد بود. تحقیق میدانی و کتابخانه‌ای گاهی پژوهشی که برای یافتن و اثبات چیزی انجام می‌گیرد، در میدان گسترده اجتماع و با کاوش نمونه‌های عینی است و با تفحص و استقراء در محیط بیرون و روی افراد و اشیاء و پدیده‌های خارجی انجام می‌گیرد. نام آن « تحقیق میدانی » است و محقق باید بگردد و با دیدن و شنیدن، مطالب را کشف کند. معمولاً تهیه گزارش پیرامون وقایع یا موضوعات اجتماعی و علمی و مسایل حسی و تجربی و کاربردی، از این راه انجام می‌گیرد. گاهی پژوهش در کتاب‌ها، اسناد، منابع و آراء و نظریات و در فضای محدود کتابخانه شکل و انجام می‌گیرد. نام این نوع، « تحقیقات کتابخانه‌ای » است و از منابع مکتوب استفاده می‌شود. اما نتیجه هر یک از دو شیوه یاد شده، به صورت مقاله یا کتاب، عرضه می‌گردد و اصول نگارش بر محصول کار تحقیقی حاکم است. فرق تحقیق و تألیف تألیف از ریشه « الفت » و به معنای پیوندزدن، به هم آمیختن، گردآوری مطالب متناسب با هم در یک مجموعه است و معمولاً نیاز به تتّبع و کاوش و دقت و حوصله دارد. گرچه در عرف رایج، معمولاً تألیف و تحقیق را و مؤلف و محقق را به جای هم به کار می‌برند، ولی میان محقق و مؤلف تفاوت بسیار است. مؤلف، صرف گردآورنده مطالبی از جاهای مختلف و تنظیم کننده مطالبی است که با تتبع و پژوهش به دست آورده است، اما محقق، از اندیشه‌ای نقّاد و دیدگاهی عمیق برخوردار است و « صاحب نظر » است و کارش تنها جمع آوری مطالب از منابع مختلف نیست ( که این کار از بسیاری برمی‌آید ) بلکه اندیشمندی است که نظریه‌ای را با برهان و دلیل، اثبات یا رد می‌کند، یا مطلبی جدید کشف می‌نماید، یا مطلب کشف شده‌ای را تکمیل می‌کند، یا چیزی را که به صورت نظریه بوده است به اثبات می‌رساند. « نظریه پردازی » و اثبات آن نیز ذهنی قوی و شیوه‌ای محققانه می‌طلبد. البته تتبع و کاوش، مقدمه تحقیق می‌تواند قرار بگیرد و محقق، بر مبنای « یافته‌ها » می‌تواند نظر بدهد. روش تحقیق منظور از روش در تحقیق، ارائه مهارت‌ها و تجربه‌هایی است که دست‌یابی به هدف را آسان‌تر و عملی‌تر می‌سازد و با صرف وقت کمتر، نتایج بیشتری به دست می‌آید. این نکته، در کلّیه روش‌ها مطرح است. یعنی هر کاری بر مبنای «روش»های برگرفته از تجربه‌ها و موفقیت‌ها انجام پذیرد، تضمین بیشتری برای بهره دهی آن خواهد بود و افرادِ «‌دارای روش» موفق‌ترند و مبتدیانی که با روش افراد موفق آشنا می‌شوند، زودتر به نتیجه می‌رسند. وقتی « روش تحقیق » گفته می‌شود، دو نوع مطالب و نکات، قابل طرح است: 1. آن‌چه به « تحقیق » به شکلی عام و کلی مربوط است. 2. آن‌چه به « تحقیق اسلامی » مربوط می‌شود. در بخش اول نکاتی مورد نظر است که در هر کار تحقیقی و پژوهشی، در هر موضوعی به کار می‌آید و رعایت آن‌ها لازم و مفید است. چه دینی، چه غیر دینی، چه اسلامی چه غیر اسلامی، حتّی در تحقیقات جغرافیایی، آماری، اقتصادی، روان‌شناسی و تربیتی، طبیعی و باستان شناسی و ... کاربرد دارد. این بخش نیز خود دو گونه است: 1. مطالبی مانند فیش برداری و ... 2. مطالبی که اختصاص به هر یک از علوم دارد مانند روش تحقیق در ریاضی یا جامعه شناسی یا ادبیات یا فقه که هر کدام روش خاصّ به خود دارد. در اصطلاح به یکی روش و دیگری روش‌مندی گفته می‌شود. در بخش دوم، نکاتی مطرح است که برای یک فرد محقق و پژوهش‌گر درباره مسائل اسلامی و معارف دینی و رهاوردهای وحی، ضروری است. تحقیق عام نکات و مراحل مربوط به تحقیق در هر زمینه‌ای به صورت عام را می‌توان چنین برشمرد: 1. موضوع و سوژه تحقیقاتی ابتدایی‌ترین کار، تعیین موضوع است، محقق باید قبل از شروع کار تحقیقی، بداند که در جست وجوی چیست و موضوع پژوهش و محدوده آن کدام است؟ و چه ابعادی دارد؟ مناسب است که پژوهش‌گر، در انتخاب موضوع به نکات زیر توجه کند: ـ علاقه و اشتیاق به موضوع ـ میزان توانایی خود در زمینه موضوع تحقیق ـ سودمندی آن برای جامعه، مثمر ثمر بودن و رفع نیاز ـ قابل تحقیق بودن موضوع و میزان منابع موجود و لوازم پژوهش، تا تحقیق او نیمه تمام نماند ـ محدود بودن دامنه موضوع، به خصوص اگر محقق تازه کار است، تا از عهده جمع و جور کردن و به پایان رساندن آن برآید و در نیمه راه رها نکند. 2. ریزتر کردن عناوین موضوع هر موضوع کلی،‌ قابل تقسیم به اجزا و محورهای کوچک‌تر و مشخص‌تری است که کار پژوهش را آسان‌تر می‌کند. محوربندی یک موضوع، هم ذوق و ابتکار می‌خواهد و هم معلومات عمومی و آگاهی‌های خاصّ آن موضوع. عناوین ریز یک موضوع، هرچه بیشتر افزایش یابد، به شناخته‌تر شدن ابعاد مختلف آن موضوع کمک می‌کند. 3. طرح تحقیقاتی منظور، داشتن برنامه و طرح، برای مرحله اجرایی یک تحقیق است؛ یعنی هم مشخص ساختن کیفیت و سبک و محدوده کار و نقطه شروع و پایان، و هم منظور داشتن هدف و نتیجه. در ذهن باید ترسیم شود که می‌خواهیم چه کنیم و با طی چه مراحلی به نتیجه گیری نزدیک شویم. 4. آشنایی با کارهای انجام شده این کار، هم جلوی دوباره کاری را می‌گیرد، هم کار انسان را قوی‌تر و همه جانبه‌تر می‌سازد و هم محقق را از تجارب گذشتگان بهره‌مند می‌کند. البته در کارهای تحقیقی ابتکاری که سابقه نداشته،‌ آشنایی با کارهای مشابه و انجام شده قبلی معنی ندارد. پس درباره هر موضوعی که تحقیق می‌شود، باید از نمونه‌های قبلی کار درباره آن با خبر بود؛ مثلاً آن‌که درباره « قیام مختار » یا « نهضت مشروطیت » یا « ویژگی‌های زبان فارسی » و ... می‌خواهد تحقیق کند، باید کتب و مقالات و منابع مربوط به آن را که دیگران نگاشته‌اند ببیند. 5. مأخذ شناسی درباره هر موضوعی، منابع مهم و مأخذ دست اول و جامعی وجود دارد که از اطلاعات معتبر و قابل استناد برخوردار است. محقق باید منبع شناس باشد و با کتاب‌های مرجع آشنایی داشته باشد. چه منابع کهن و قدیمی، و چه منابع جدید. بعضی از کتاب‌ها به عنوان منابع « رابط » و « هادی » مورد استفاده‌اند؛ یعنی پژوهش‌گر را به منابع اصلی‌تر متصل می‌کنند، مثل فهرست‌ها، نمایه‌ها، کتاب‌شناسی‌ها و مقاله نامه‌ها. « کتاب مرجع » کتاب‌هایی است با ساختاری منظم و فصل بندی و تدوین حساب شده که در زمینه‌های مختلف علمی، ادبی، تاریخی، اجتماعی و ... آگاهی‌های فوری و دقیق به ما می‌دهد. کتاب‌هایی از نوع: اطلاعات عمومی، دایره المعارف‌ها، واژه نامه‌ها، زندگی‌نامه‌ها، سال‌نامه‌ها، فهرست‌ها، نمایه‌ها، راهنماها، منابع جغرافیایی، فهرست مقالات، کتاب‌نامه‌ها، کتاب‌شناسی‌ها و ... از کتاب‌های مرجع محسوب می‌شود. مأخذ، هم به صورت کتاب و نوشتجات می‌تواند باشد، هم منابع زنده، یعنی محققان و صاحب نظران و آگاهانی که در موضوعات مختلف، معلومات دقیق و ارزنده‌ای دارند، اینان هم از مأخذ ما در امر تحقیق می‌توانند به حساب آیند. « منابع غیر کتابی » نیز مأخذ پژوهش به حساب می‌آید، همچون تصویرها، مواد دیداری و شنیداری، فیلم‌ها، نوار ویدئو و اسلاید، نوار ضبط صوت، میکرو فیلم و ... انسان‌های محقق و صاحب نظر نیز به نوعی منبع غیرکتابی محسوب می‌شوند. به علاوه، محقق باید ارزش و اعتبار منابع مختلف را هم مورد توجه قرار دهد و از ده‌ها منبع مختلف پیرامون موضوع، بداند که کدام‌یک معتبرتر و کدام یک فاقد ارزش و اعتبار است. نویسنده فلان کتاب، چه فکری و روشی داشته و امثال این‌گونه آگاهی‌ها، که به نتیجه گیری از مطالب یک کتاب منبع هم مربوط می‌شود و روی آن تأثیر می‌گذارد.[1] 6. کشف مرتبطات در مسائل تحقیق، اگر ذهن محقق بتواند موضوعات مختلفی را که به هم مربوط می‌شوند، بشناسد و رابطه آن‌ها را با هم مورد توجه قرار دهد، در بازدهی تحقیق موفق‌تر خواهد بود؛ مثلاً کسی که می‌خواهد درباره « تخت سلیمان » تحقیق کند، برخوردش با موضوعاتی هم‌چون: انبیا و معجزه هم خواهد بود.

و آن‌که بخواهد در شرح حال سید جمال اسدآبادی تحقیق کند، با نهضت‌های اسلامی قرن اخیر، ایران عصر قاجار، نهضت سلفیه، اسدآباد، محمد عبده، ناصرالدین شاه، میرزا رضا کرمانی و ... به نحوی ارتباط پیدا می‌کند. کشف این رابطه‌ها در هر موضوعی، دریچه‌های جدیدی برای تحقیق و منبع‌یابی به روی پژوهش‌گر باز می‌کند.
برای این امر، محقق نیاز دارد به:
1. اطلاعات عمومی
2. درک نیازها و خلأها
3. سرعت انتقال ذهن و جولان ذهنی
4. قدرت جمع بندی و نتیجه‌گیری ذهنی و ... .
7. تفکر و اندیشیدن
از منابع مهم انسان، استفاده از ذخایر فکر و اندیشه و حافظه است. تنها نباید در تحقیق روی مطالعات تکیه داشت، بلکه اندیشمندی را هم باید سهمی در این امر تعیین کرد. اندیشه انسان، گنجینه سرشار و دست نخورداه‌ای است که درباره مسائل مختلف، می‌تواند منبع باشد و هر چه بیشتر از آن کار بکشند و به کار و فعالیت وادارند، بازدهی افزون‌تری داشته باشد؛ مثل چاه آب که هر چه بیشتر از آن آب استخراج کنند، جوشش بیشتری خواهد داشت و اگر راکد بماند، چه بسا بخشکد. « حافظه » نیز از منابع فراموش شده است. چه بسا مطالبی را قبلاً خوانده یا شنیده باشیم و در حافظه بایگانی شده باشد، که نیاز به « یادآوری » دارد و استفاده از آرشیو حافظه ... . گاهی شنیدن و خواندن چیزی حافظه را فعال ساخته، نکات بسیاری در ذهن تداعی می‌شود.
8. فیش برداری و یادداشت
در خلال پژوهش در اسناد و منابع یا کاوش از نمونه‌های اجتماعی و ملموس یا تهیه گزارش و آمار، یا ثبت وقایع و مشاهدات و ... مطالبی را که متناسب با « موضوعِ » مورد تحقیق است، باید یادداشت کرد. برگه‌های یادداشت، به نام فیش معروف است. روی هر برگه و فیش تحقیقاتی، باید اطلاعات لازم را هم در کنار مطلب یا بالای صفحه ثبت کرد؛ مانند: موضوع کلی، موضوع جزئی، نام و مشخصات دقیق منبع، شماره و تاریخ یادداشت و ... می‌توان از کد و علایم رمزی هم برای موضوعات استفاده کرد.
محقق ممکن است صدها هزار یا میلیون‌ها برگه یادداشت و فیش‌های تحقیق داشته باشد که هر کدام برای موضوعی و هدفی تهیه شده باشد. اطلاعاتی برای کار تحقیق، به کار می‌آید که این اوصاف را داشته باشد:
ـ عمیق
ـ گسترده
ـ مطمئن
ـ کافی.
اطلاعات ما در فیش‌ها باید « سازمان یافته » باشد، و برخوردار از: نظم ظاهری ـ نظم باطنی و معنوی.
ایجاد سیستم ارتباطات و بایگانی دقیق یافته‌ها و کشف شده‌ها و شماره و کد و علامت و ... به امر بهره‌گیری از یادداشت‌ها کمک می‌کند.[1]
9. تنظیم
به مجموعه یادداشت‌های تحقیقی، در نهایت کار، باید شکل و صورت مطلوب و قابل عرضه داد، که نام آن را «تنظیم» می‌گذاریم.
شرایط یک تنظیم خوب عبارت است از:
الف. دسته بندی اطلاعات
ب. جایگزینی آن‌ها در بخش‌های مناسب
ج. پرهیز از فضل نمایی در دادن اطلاعات غیر لازم، یا غیر مربوط.
مطالب بدون دسته بندی و به هم ریخته، خود محقق و هم خوانندگان یادداشت‌ها را گیج و خسته می‌کند.
نامناسب بودن جای هر مطلب، از ارزش و بهره دهی آن می‌کاهد.
فضل فروشی در بیان و نقل مطالب غیر لازم و غیر مربوط هم، جز افزودن بر حجم نوشته و جز کاستن از جاذبه، ثمر دیگری ندارد.
باید یادآور شد که در مرحله تنظیم، مسأله « نگارش » هم به میان می‌آید، که روش و اصول خاص خودش را دارد و بحثی مستقل و مبسوط است،‌ که در پایان این مبحث، نکاتی مربوط به آن خواهیم آورد؛ ولی در همین جا یادآوری می‌کنیم که پیکره نوشته تنظیم یافته ما باید سه بخش: ( مقدمه ـ متن ـ نتیجه ) را باشد و توانسته باشد حقیقت‌های دریافت شده در تحقیق را به صورتی بلیغ و رسا به دیگران انتقال دهد.
تحقیق در متون
در موضوعات مختلف، گاهی باید متون خاص آن‌ها را بررسی و مطالعه کرد تا مطلب مورد نظر را کشف نمود.
در این‌جا با دو روش می‌توان کار کرد:
1. برخورد همراه با سؤال قبلی
2. برخورد آزاد.
منظور از روش نخست، این است که محقق، سؤال یا سؤال‌های خاصی را در ذهن خود داشته باشد و برای کشف جواب آن‌ها متنی را پژوهش و مطالعه کند.
منظور از روش آزاد، آن است که محقق بدون سؤال خاص، متنی را مطالعه کند، هرچه که توجهش را جلب کرد و برایش جاذبه داشت آن‌ها را یادداشت کند.
البته هر کدام از دو روش، محاسن و معایبی دارد. در روش اول گرچه سراغ یک متن و کتاب خاصّ رفتن، همراه با سؤال ذهنی و گم‌شده خاص، بسیاری از فرازها و مطالب را برای ما معنی دارتر می‌کند و موضوعات، به شکل خاصی برای محقق چشمک می‌زند، ولی چون از زاویه خاصی به منبع نگاه می‌کند، از بسیاری چیزها غافل می‌ماند، گرچه آن‌ها جالب باشد؛ مثل توریستی که وقتی همراه دفترچه راهنما از یک شهر بازدید می‌کند، موارد بسیاری غیر از آن‌چه در دفتر و کتابش هست، از نظرش دور می‌ماند. در روش دوم، نکات بسیاری ممکن است به نظر بررسی کننده بیاید، ولی چون گم‌شده خاصّی را تعقیب نمی‌کند، دستاورد تحقیقش کمتر باشد؛ مثل همان توریست که همین طور در شهری باستانی به گردش بپردازد و مثل تاجری که گاهی برای خرید جنس خاصّی به کشوری می‌رود، یا همین طوری می‌رود و می‌گردد تا هر چه که جالب بود بخرد.
ولی در مجموع، برخورد سؤالی با منابع مورد تحقیق، سازنده‌تر و ثمر بخش‌تر است.
در صورت امکان، اگر یک متن چندبار، و هر بار به قصد موضوعی خاص مطالعه شود، بهتر از آن است که در یک مرور، چند موضوع را همزمان در نظر داشت؛ زیرا در این شیوه هم موضوعات به یکدیگر مخلوط و متداخل می‌شود، هم گاهی بعضی از آن‌ها از ذهن فرد، محو و فراموش می‌گردد و هم کاوش و استقرای کاملی نخواهد بود؛ مثلاً اگر کسی در « دیوان حافظ » تحقیق کند، یک بار بخواند، به قصد یافتن قطعه‌های تاریخی نسبت به عصر حافظ، یک بار برای کشف دیدگاه‌های اعتقادی او، یک بار به نیت گردآوری تشبیه‌ها و استعاره‌های زیبای شعری، یک بار به قصد موضوعاتی که در شعر حافظ مطرح است، یک بار با هدف یافتن اصطلاحات خاصی که در زبان شعری حافظ به کار رفته، بار دیگر به قصد شناخت عرفان حافظ و ... . این یک شیوه است ( که البته موفق‌تر است، ولی وقت و حوصله بیشتری می‌طلبد ) گاهی هم در یک مرور و مطالعه، همه این محورها و ابعاد را همزمان و با هم بخواهد بررسی و استخراج کند. طبیعی است که گاهی از بعضی غفلت خواهد شد و یا بعضی تحت الشعاع دیگری قرار خواهد گرفت.
به هر حال، در کار تحقیقی روی متون و منابع خاص درباره هر بحث و جمله و تعبیر و فراز، هرچه بیشتر دقت و اندیشه شود تا بیشترین مفاهیم و نکات جدید کشف شود، کار تحقیق، مفیدتر و جامع‌تر خواهد بود.
شرایط یک محقق
یک محقق، در کار تحقیقی نیاز به مسائل زیر دارد تا هم در کارش موفق باشد و به نتیجه مطلوب برسد، و هم نتیجه کارش برای دیگران دارای ارزش و اعتبار باشد:
1. حوصله و صبر
2. تتبع و کاوش در منابع
3. دقت، هم در فهم هم در نقل
4. امانت در نقل‌ها و برداشت‌ها
5. علم و اطلاع، نه فکر و ذوق. ( یعنی: ملاک، ذوقیات نیست)
6. آشنایی به موضوع مورد نظر و مورد تحقیق
7. گم نکردن سرخط اصلی، هنگام سند یابی و پژوهش
8. ارتباط « یافته » ها با مطلوب‌ها و « نیاز » ها
9. برخورداری کار، از بررسی و استدلال و دقت، تا « تحقیق » شود و گرنه در مرحله تتبع خواهد بود. البته تتبع مقدمه تحقیق است.
10. برخورداری از زبان ساده و بیان رسا
11. دوری از تعصّب و غرض ورزی و انتقام‌جویی
12. پرهیز از پیش‌داوری و تحمیل عقیده ( این در بحث تحقیق در معارف اسلامی هم خواهد آمد.)
13. برخورداری از شهامت و صراحت در بیانِ یافته‌ها.
تلاش محقق برای کسب اطلاع و جمع آوری آگاهی‌های لازم برای موضوع مورد نظر، و پیگیری و حوصله او در کار و پشت‌کار وی، نقشی عمده در این زمینه دارد.
تحقیق در مسائل اسلامی
برای تحقیق در مسائل اسلامی، شرایط و ضرورت‌هایی لازم است، به قرار زیر:
1. آشنایی با زبان عربی
از آن‌جا که مهم‌ترین منابع دینی ما، همچون قرآن و حدیث و تفسیر و تاریخ و ... به عربی است، آشنایی با این زبان، در حد قدرت بر فهم و برداشت مطلب از منابع، کلید راه‌گشای این وادی است و بدون آن، کار تحقیق دینی اعتبار کمتری خواهد داشت. گاهی محققان خارجی و مستشرقان برای تحقیقات اسلامی خود زبان عربی را فرا می‌گیرند.
2. آگاهی کافی از معارف اسلامی
البته مراد، آگاهی کلی و آشنایی عمومی است؛ و بیگانه نبودن از کلیات دین. همچنان که اگر بخواهد در یک موضوع تاریخی یا فلسفی یا پزشکی تحقیق کند، لازم است تا حدی با این مباحث آشنا باشد، تحقیقات دینی هم به چنین معلوماتی درباره اسلام نیاز دارد.
3. اطلاع از تاریخ اسلام
حتی در موضوعات غیر تاریخی هم، آگاهی یک محقق از تاریخ اسلام و مسلمین لازم است؛ زیرا در بسیاری از موضوعات، برخورد با حوادث تاریخی پیدا می‌کنیم و جهل به تاریخ اسلام،‌کار تحقیق را خام و کم اعتبار می‌سازد. علاوه بر این در متون تاریخی،‌ مباحث غیر تاریخی فراوانی مطرح است که نادیده گرفتن آن‌ها روا نیست.
4. اطلاع از کتب و تفسیر و نظر مفسّران
چون بسیاری از مباحث دینی، ریشه در قرآن دارد، طبعاً مفسران هم در آن زمینه‌ها بحث کرده‌اند 

از همین جا آگاهی به تفاسیر و مسائل قرآنی نیز ضرورت پیدا می‌کند.
5. آشنایی با احادیث
به همان دلایل گذشته، جدیث و آشنایی با آن از نیازهای محقق اسلامی است، چون حدیث، از مهم‌ترین منابع پژوهش‌های دینی محسوب می‌شود و محتوای احادیث نیز از تنوع خیره کننده‌ای برخوردار است. منابع حدیثی دریای ژرف و وسیعی است که همه گونه گوهر در آن یافت می‌شود.
6. آشنایی با منابع اسلامی
همچنان‌که در بحثِ « تحقیق عام » گفته شد، « مأخذ شناسی » از شرایط اولیه کار یک محقق است؛ یعنی این‌که بداند برای یافتن فلان مطلب، به چه کتب و منابعی باید رجوع کند. این نیاز به کتاب‌شناسی موضوعی دارد. مباحث اسلامی نیز این‌گونه است و محقق باید به عمده‌ترین منابع دینی آگاهی داشته باشد؛ به ویژه آگاهی از این‌که کدام موضوع در چه مأخذی است، کارسازتر است. در شناخت منابع و مراجعه به آن‌ها، نباید از دیوان‌های شاعران مسلمان، به ویژه علما و اندیشمندان مسلمان و متفکران غفلت داشت مثلاً مولانا، اقبال و ... .
7. پرهیز از پیش رأی و آزادی از قید عقاید شخصی
گاهی انسان در مسأله‌ای نظر خاصّی یا علاقه خاصی دارد و دلش می‌خواهد نتیجه تحقیق و بررسی هم همان از کار درآید که دوست دارد. این‌جاست که در بررسی متون و تحقیق منابع ارزیابی مدارک، اِعمال نظر می‌کند و پیش‌داوری‌ها در نتیجه کارش تأثیر می‌گذارد.
« اصل بی طرفی » در تحقیق، شرط اعتبار نتیجه پژوهش‌هاست و تحمیل عقیده خود بر منابع در کار تحقیقی، هم به گمراهی می‌کشد و هم از اعتبار می‌اندازد. نتیجه چنین کاری، یا التقاط است، یا انحراف یا مسخ حقایق یا تحریف تاریخ و ... . باید دید منابع دینی چه می‌گوید، نه آن‌که نظرهای از پیش تعیین شده خود را به نحوی از دل آیات و روایات و مدارک، بیرون کشید. این نوعی از التقاط است. درباره قرآن و نحوه برخورد ما با آن، از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل است که:
« مَنْ جَعلهُ اَمامَهُ قادَهُ اِلی الجَنّه وَ مَنْ جَعله خَلفَه ساقَه الی النّار »[1]
کسی که قرآن را « پیشوا » ی خود قرار دهد، قرآن او را به بهشت رهبری می‌کند و هر کس آن را پشت سر قرا ر دهد ( قرآن را به دنبال حرف‌ها و نظرات خود یدک بکشد ) قرآن او را به آتش، سوق می‌دهد.
( دقت در تعبیر قاده و ساقه )
8. آشنایی با لغت و منابع لغوی
بدون لغت شناسی عمیق، گاهی فهم و برداشت پژوهش‌گر از متون، غلط و انحرافی می‌شود. در تحقیق، نباید به محفوظات ذهنی و ارتکازات، اعتماد کامل کرد. منابع لغوی، گاهی غیر از توضیح مفهوم واژه‌ها نکات ارزش‌مندی دارد که دریغ است از نظر محقق دور بماند. تتبع و دقت لغوی محقق، بر غنای کار او می‌افزاید.
منابع اسلامی
منابع اسلامی بسیار است. برخی پیرامون موضوعاتی خاصّ است، برخی مجموعه‌ای که درباره مسائل اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، تفسیری، شرح حال و ... حاوی مطالب است.
مهم‌ترین منابعی را که می‌توان برای « معارف اسلامی » به مفهوم عام آن بر شمرد، از این قرار است:
1. قرآن، با تفسیرهای متعدد و گوناگون آن از قدیم و جدید، عربی و فارسی، شیعه و عامه، با مذاق‌ها و شیوه‌های گوناگون روایی، ادبی، عرفانی، کلامی، علمی و فلسفی.
2. نهج البلاغه، با شروح مختلف آن.
3. سنّت و حدیث، ( احادیث قدسی، احادیث نبوی، احادیث ائمه )
4. کتب اربعه شیعه، که از معتبرترین منابع شیعه و قدیمی‌ترین آن‌هاست که عبارتند از:
الف. کافی (کلینی) اصول کافی، فروع کافی و روضه کافی
ب. تهذیب (شیخ طوسی)
ج. استبصار (شیخ طوسی)
د. من لا یحضره الفقیه (صدوق)
و نیز شرح‌های متععدی که بر هر یک از این کتب، در طول قرن‌ها نوشته شده است (که فعلاً جای بیان آن‌ها نیست).
5. وسائل الشیعه (20 جلد یا 30 جلد با تصحیح) (شیخ حر عاملی)
6. مستدرک الوسائل (چاپ جدید با تصحیح 18 جلد) (شیخ نوری)
7. بحار الأنوار (110 جلد) (علامه مجلسی)
8. سفینه البحار (2 جلد، چاپ جدید با تصحیح، 8 جلد) از محدث قمی ( کلیدی برای مطالب بحار الأنوار.)
9. مستدرک سفینه البحار (10 جلد) نمازی شاهرودی
10. وافی (14 جلد، چاپ جدید با تصحیح تاکنون 21 جلد) (فیض کاشانی)
11. غررالحکم (2 جلد یا 7 جلد چاپ دانشگاه) (آمِدی)
12. محجّه البیضاء (8 جلد) (فیض کاشانی)
13. محاسن برقی (2 جلد) (ابو خالد برقی)
14. علل الشرایع (2 جلد) (صدوق)
15. تحف العقول (ابن شعبه حّرانی)
16. احتجاج طبرسی (مرحوم طبرسی)
17. مکارم الأخلاق (طبرسی)
18. جامع احادیث الشیعه (21 جلد) (معزّی)
19. الحیاه (6 جلد) (محمد رضا الحکیمی)
20. میزان الحکمه (10 جلد) (محمدی ری شهری)
این‌ها بعضی از مهم‌ترین کتب حدیثی علمای شیعه است. کتب حدیثی اهل سنت نیز فراوان است، ازجمله:
21. صحاح ستّه (یعنی 6 کتاب معتبر و صحیح نزد اهل سنت که عبارت است از:
صحیح بخاری؛ سنن تِرمذی؛ صحیح مسلم؛ سنن نسائی؛ سنن ابوداود؛ الموَطّأ.
22. کنز العمال (16 جلدی) مجموعه حدیثی که از منابع مختلف اهل سنت گردآوری شده است.
23. جامع الأصول من احادیث الرسول (11 جلد) ابن اثیر
24. مجمع الزّوائد و منبع الفوائد (10 جلد) (هیثمی).
آن‌چه ذکر شد، به طور عمده در زمینه روایات است.
در هر یک از مباحثِ عقاید، فقه، اخلاق، شرح حال، تاریخ، فلسفه، عرفان، علوم قرآنی، اصطلاحات علوم و ... نیز منابع عمده و معتبری وجود دارد که مجال طرح و بیان بیشتری می‌طلبد ( ‘ « راهنمای پژوهش » از مؤلف).
و از منابع مهم دیگر:
25. ادعیه اسلامی، چه صحیفه سجادیه و چه کتب دعای دیگر، که حاوی مطالب بسیاری درباره معارف اسلامی است.
26. زیارات، متن زیارت نامه‌های وارده از ائمه نیز منبعی برای معارف دین است.
شیوه استفاده از کتابخانه
اگر در تحقیقاتِ میدانی، حوزه فعالیت محیط بیرون است، در تحقیقاتِ کتابخانه‌ای سر و کار با آثار و منابع درکتابخانه است. از این رو محقق باید بداند که در یک کتابخانه چه منابعی هست و چگونه به موضوع مورد نظر دست رسی پیدا کند. در این زمینه می‌توان از اطلاعات کتابداران هم بهره گرفت.
در اغلب کتابخانه‌های معتبر، سه نوع برگه فهرست در برگه دان‌ها تهیه می‌شود:
ـ بر اساس نام نویسندگان
ـ بر اساس نام کتاب‌ها
ـ بر اساس موضوعات.
هر سه مورد نظام الفبایی دارد. محقق از هر یک از سه کانال یاد شده می‌تواند به منبع دست بیابد و کتاب را از قفسه بردارد (در کتابخانه‌های قفسه باز) یا از کتابدار بگیرد. البته در هر یک از برگه‌ها، هر سه نوع اطلاعات (نویسنده، کتاب، موضوع) وجود دارد، اما ترتیب برگه‌ها به تناسب هر کدام فرق می‌کند. گاهی هم هر سه محور را در یک نظام الفباییِ جامع و فراگیر، یک جا تنظیم می‌کنند تا مراجعه کننده، به یک قفسه بیشتر مراجعه نکند.
البته در برگه دان‌های موضوعی نیز، نباید انتظار منبع یابی کامل را داشت. ممکن است یک کتاب به چندین موضوع مختلف مرتبط باشد (مثل دایره المعارف‌ها) یا موضوع مورد نظر ما در نمایه‌های دیگری قرار گرفته باشد که به ذهن ما نیاید. از این رو در مأخذ شناسی از طریق موضوع، از شیوه ارتباط مفاهیم باید بهره گرفت.
مراجعه به « فهرست مأخذ و منابع » که در پایان اغلب کتاب‌های علمی و معتبر وجود دارد، یکی از مفیدترین راهنماها برای دست‌یابی به منابع دیگر مورد نیاز پژوهش‌گر است. ولی به هر حال، آن‌چه اصلی است، کتاب‌های موجود در کتابخانه است. محقق باید بداند که نظام چیده شدن کتاب‌ها در قفسه‌ها چیست و هر کتاب را در کدام قفسه باید بیابد و کتب هر موضوع، در کجا قرار گرفته است.
رده بندی کتاب‌ها
پایه چیدن کتاب در قفسه‌ها، گاهی بر حسب قطع و اندازه و حجم است. گاهی طبق موضوع. در اغلب کتابخانه‌های جهان از « رده بندی موضوعی » استفاده می‌شود. رایج‌ترین روش‌ها نیز روش « دَهدهی دیویی » و « روش کتابخانه کنگره آمریکا »ست:
1. در رده بندی دهدهی دیویی، مجموعه دانستنی‌ها و معارف را به ده موضوع و گروه اصلی تقسیم می‌کنند و هر موضوع را به ده موضوع فرعی و هر یک از رده‌های فرعی را نیز به ده رده فرعی‌تر تقسیم می‌شود. این شماره‌های دهدهی رمزی است که موضوع کتاب را مشخص می‌سازد و جایگاه آن در قفسه‌ها و عطف کتاب‌هاست. خلاصه این رده بندی از این قرار است:[2]
ـ کلیات ... (کتاب شناسی‌ها، فهرست‌ها، کتاب‌داری، دایره المعارف‌ها، نسخه‌های خطّی، فهرست مقالات و ...)
ـ فلسفه و مباحث وابسته 100 (روان‌شناسی، اخلاق، منطق و ...)
ـ دین 200 (ادیان مختلف، کتاب‌های مقدس، الهیات و سایر مباحثِ مطالعات مذهبی)
ـ علوم اجتماعی 300 (جامعه شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی و ...)
ـ زبان‌ها 400 (زبان‌شناسی، واژه نامه‌ها، دستور زبان و ...)
ـ علوم محض 500 (ریاضیات، زیست شناسی، شیمی، فیزیک و ...)
ـ علوم عملی (فنون) 600 (مهندسی، پزشکی، کشاورزی و ...)
ـ هنر 700 (طراحی، معماری، نقاشی، موسیقی و ...)
ـ ادبیات 800 (ادبیات کلاسیک ملل، نمایش‌نامه، شعر و ...)
ـ تاریخ و جغرافیا 900 ( تاریخ و جغرافیای کشورها، سفرنامه‌ها، تاریخ طبیعی و ...)
در هر یک از این رده‌های ده‌گانه، برای موضوعات فرعی‌تر، رقم‌های دهگان و یکان افزوده می‌شود. مثلاً از شماره200 تا 299 مباحث گوناگون ادیان و مطالعات مذهبی هر یک شماره خاصّی دارد. 

ادامه دارد............  

برای کمک به سایت روی بنر تبلیغاتی کلیک کنید   

p>