نماز جمعه

تشویق بر خواندن نماز جمعه

از ابوهریرهt روایت است که پیامبرr فرمود : (من اغتسل ثم أتی الجمعة فصلی ما قدر له، ثم أنصت حتی یفرغ من خطبته، ثم یصلی معه غفرله ما بینه و بین الجمعة الأخری و فضل ثلاثة أیام)^[1] «هرکس در روز جمعه غسل کند و به نماز جمعه برود و آنچه برای او مقدر شده نماز بخواند؛ سپس تا فراغت (امام) از خطبه سکوت کند، سپس با او نماز بخواند، گناهان (صغیره) بین این جمعه و جمعه دیگرش و سه روز اضافه بر آن بخشوده می‌شود».

همچنین از ابوهریره روایت است که پیامبرr فرمود : (الصلوات الخمس، و الجمعة إلی الجمعة، و رمضان إلی رمضان مکفرات ما بینهن إذا اجتنبت الکبائر)^[2] «نمازهای پنج‌گانه و جمعه تا جمعه و رمضان تا رمضان، گناهان بین خود را از بین می‌برند به شرطی که از گناهان کبیره دوری شود».

---

^[1]) صحیح : [ص. ج 6062]، م (857/587/2).

^[2]) صحیح : [ص. ج 3875]، م (233/16/209/1)، ت (314/138/1) در روایت ترمذی عبارت (و رمضان إلی رمضان) وجود ندارد.

برحذر داشتن از سستى در نماز جمعه

از ابن عمر و ابوهریره روایت است که آنان از رسول اللهr شنیدند که روی منبرش می‌فرمود : (لینتهین أقوام عن ودعهم الجمعات أو لیختمن الله علی قلوبهم ثم لیکونن من الغافلین)^[1] «افرادی که جمعه را ترک می‌کنند باید از این عملشان دست بکشند وگرنه خداوند بر قلبهای آنها مهر (غفلت) می‌زند، سپس در زمره غافلان قرار می‌گیرند».

از عبدالله روایت است که پیامبرr به گروهی که نماز جمعه را ترک می‌کردند فرمود : (لقد هممت أن آمر رجلا یصلی بالناس، ثم أحرق علی رجال یتخلفون عن الجمعة بیوتهم)^[2] «تصمیم داشتم که شخصی را مأمور کنم تا برای مردم نماز بخواند سپس بروم و خانه‌های مردانی را که به نماز جمعه نمی‌آیند بر سرشان آتش بزنم».

از ابوجعد ضمری روایت است که پیامبرr فرمود : (من ترک ثلاث جمع تهاونا بها طبع الله علی قلبه)^[3] «کسی که سه جمعه را از روی بی‌توجهی، ترک کند خداوند بر قلبش مهر می‌زند».

از اسامه بن زید روایت است که پیامبرr فرمود : (من ترک ثلاث جمعات من غیر عذر کتب من المنافقین)^[4] «کسی که سه جمعه را بدون عذر ترک کند، از منافقین به حساب می‌آید».

---

^[1]) صحیح : [ص. ج 5480]، م (865/591/2)، نس (88/3)، ودعهم : یعنی ترک کردن نماز جمعه و ختم بمعنی مهر زدن و پوشاندن است.

^[2]) صحیح : [ص. ج 5142]، م (652/452/1).

^[3]) حسن صحیح : [ص 9230]، د (1039/377/3). ت (498/5/2)، نس (88/3)، جه (1125/357/1).

^[4]) صحیح : [ص. ج 6144]، طب (422/170/1).

وقت نماز جمعه

وقت نماز جمعه همان وقت نماز ظهر است و قبل از آن نیز جایز است:

از انس بن مالکt روایت است : (أن النبیr کان یصلی الجمعة حین تمیل الشمس)^[1] «پیامبرr نماز جمعه را هنگام زوال خورشید می‌خواند».

از جابر بن عبدالله روایت است که : از او سؤال شد چه وقتی پیامبرr نماز جمعه را می‌خواند؟ گفت : (کان یصلی ثم نذهب إلی جمالنا فنریحها حین تزول الشمس)^[2] «نماز جمعه را می‌خواندغ سپس نزد شترانمان می‌رفتیم و هنگام زوال خورشید آنها را باز می‌گرداندیم».

---

^[1]) صحیح : [ص. د 960]، خ (904/386/2)، د (1071/427/3)، ت (501/7/2).

^[2]) صحیح : [الإرواء 597[، م (858 – 29/588/2).

خطبه

خطبه واجب است؛ چون از یک طرف پیامبرr در تمام جمعه‌ها آنرا می‌خواند و هیچوقت آنرا ترک نمی‌کرد و از طرف دیگر می‌فرماید : (صلوا کما رأیتمونی أصلی)[1] «همانگونه که مرا می‌بینید نماز می‌خوانم، نماز بخوانید».

روش پیامبرr در خطبه:

پیامبرr می‌فرماید : (إن طول صلاة الرجل و قصر خطبته مئنة من فقهه فأطیلوا الصلاة و أقصروا الخطبة و إن من البیان لسحرا)[2] «طولانی بودن نماز خطیب و کوتاه بودن خطبه‌اش نشانه‌ای از فقیه بودن او است؛ پس نماز را طولانی و خطبه را کوتاه کنید و به راستی که برخی سخنان سحرآمیزند».

از جابربن سمره روایت است : (کنت أصلی مع النبیr الصلوات، فکانت صلاته قصدا، و خطبته قصدا)[3] «نمازها را با پیامبرr می‌خواندم، در نماز و خطبه‌اش حد وسط را رعایت می‌کرد».

ازجابر بن عبدالله روایت است : (کان رسول اللهr إذا خطب احمرت عیناه وعلا صوته و اشتد غضبه کانه منذر جیش یقول صبحکم و مساکم)[4] «پیامبرr وقتی خطبه می‌خواند چشمانش سرخ و صدایش بلند می‌شد و عصبانیتش شدت پیدا می‌کرد انگار از آمدن لشکری هشدار می‌دهد و می‌گوید : دشمن صبح و شام به شما حمله می‌کند».

خطبه حاجت:

پیامبرr خطبه‌ها و موعظه‌ها و درسهایش را با این خطبه که به خطبه حاجت معروف است شروع می‌کرد : [5]

(إن الحمدلله، نحمده، و نستعینه، و نستغفره، و نعوذ بالله من شرور أنفسنا و سیئات أعمالنا، من یهده الله فلا مضل له، و من یضلل فلا هادی له، و أشهد أن لا إله إلا الله وحده لاشریک له و أشهد أن محمدا عبده و رسوله).

) یَأْ أیُّهَاْ الَّذِیْنَ آمَنُوْاْ اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقَاْتِهِ وَ لاَتَمُوْتُنَّ إِلاَّ وَ أنْتُمْ مُسْلِمُون ( (آل عمران : 102)

) یَأْ أیُّهَا النَّاسُ، اتَّقُوْاْ رَبَّکُمُ الَّذِیْ خَلَقَکُم مِنْ نَّفْسٍ وَّاحِدَةٍ وَّ خَلَقَ مِنْهَاْ زَوْجَهَاْ وَبَثَّ مِنْهُمَاْ رِجَالاً کَثِیْراً وَّ نِسَاءً وَ اتَّقُوْاْ اللهَ الَّذِیْ تَسَاءَلُوْنَ بِهِ وَالأرْحَاْمَ إِنَّ اللهَ کَاْنَ عَلَیْکُمْ رَقِیّبَاً ( (نساء : 1)

) یَأْ أیُّهَا الَّذِیْنَ آمَنُوْاْ اتَّقُوا اللهَ وَ قُوْلُوْاْ قَوْلاً سَدِیْداً یُصْلِح لَکُمْ أَعْمَاْلَکُمْ وَ یَغْفِرْلَکُمْ ذُنُوبَکُم وَ مَن یُّطِعِ اللهَ وَ رَسوُلَهُ فَقَدْ فَاْزَ فَوْزاً عَظِیْماً (                       (احزاب : 70 و 71)

أَمَّا بَعْدُ :

(فإن أصدق الحدیث کتاب الله، و خیر الهدی، هدی محمدr و شر الأمور محدثاتها، و کل محدثة بدعة، و کل بدعة ضلالة و کل ضلالة فی النار)[6]

«سپاس و ستایش تنها لایق خداست، او را شکر می‌گوییم و از او یاری می‌جوییم و از او طلب آمرزش می‌کنیم، و پناه می‌بریم به خدا از شرارت نفسهایمان و از بدیهای اعمالمان، هر کسی که خدا او را هدایت کند گمراه کننده‌ای برایش نیست، و کسی را که گمراه کند، هدایت کننده‌ای برایش نیست».

«و شهادت می‌دهم که هیچ معبود بر حقی غیر از الله نیست، یکتا است، شریکی ندارد و شهادت می‌دهم که محمد بنده و فرستاده او است».

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید آنچنانکه باید از خدا بترسید و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید».

«ای مردمان از (خشم) پروردگارتان بپرهیزید، پروردگاری که شما را از یک انسان بیافرید و (سپس) همسرش را از نوع او آفرید و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت، و از (خشم) خدایی بپرهیزید که همدیگر را بدو سوگند می‌دهید و بپرهیزید از اینکه پیوند خویشاوندی را گسیخته دارید، (وصله رحم را نادیده گیرید) زیرا بیگمان خداوند مراقب شما است».

«ای مؤمنان از خدا بترسید و سخن حق و درست بگویید، در نتیجه خدا (توفیق خیرتان می‌دهد و) اعمالتان را اصلاح می‌کند و گناهانتان را می‌بخشاید هر کس که ازخدا و پیامبرش فرمانبرداری کند قطعا به پیروزی و کامیابی بزرگی دست می‌یابد».

«اما بعد راستترین سخن، کتاب خدا است و بهترین روش و سنت، روش و سنت محمدr است وبدترین امور چیزهای ساختگی است و هر ساخته شده‌ای (در دین) بدعت و هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی در آتش است».

کسی که در خطبه‌های پیامبرr و اصحاب او دقت کند در می‌یابد که خطبه‌های آنها دربرگیرنده مطالبی است از قبیل بیان هدایت، توحید، ذکر صفات پروردگار، اصول کلی ایمان، دعوت به سوی خدا، ذکر نعمتهای الهی؛ نعمتهایی که باعث محبت خداوند در قلب بندگانش می‌‌شود، و روزهایی که آنها را از عذابش می‌ترساند.

همچنین درمی‌یابد که پیامبرr و اصحاب در خطبه‌های خود مردم را به ذکر و شکر امر کرده‌اند، ذکر و شکری که موجب پیدایش محبت خداوند در قلب آنها می‌شد، و طوری عظمت و اسماء و صفات خدا را ذکر می‌کردند و مردم را به طاعت و شکر و ذکر دعوت می‌نمودند که قلب آنها مملواز محبت به خدا می‌شد به طوری ک شنوندگان جلسه را ترک می‌کردند در حالی که خدا را دوست داشتند وخدا هم آنها را دوست داشت. پیامبرr در خطبه‌هایش بسیار قران می‌خواند خصوصاً سوره «ق» را[7]، ام هشام بنت حرث بن نعمان گوید : (ما حفظت ق إلا من فی رسول اللهr مما یخطب بها علی المنبر)[8] «سوره ق را حفظ نکردم مگر از زبان پیامبرr که هنگام خطبه بسیار آنرا بر منبر تکرار می‌کرد».

وجوب سکوت و حرمت سخن گفتن هنگام خطبه:

از ابوهریره روایت است که پیامبرr فرمود : (إذا قلت لصاحبک یوم الجمعة أنصت و الإمام یخطب فقد لغوت)[9] «هرگاه هنگام خطبه امام به دوستت گفتی ساکت شو، سخن باطلی گفته‌ای».

---

[1]) صحیح : [الإرواء 262[، خ (631/111/2).

[2]) صحیح : [صو ج 2100]، [الإرواء 618]ف م (869/594/2). امام نووی می‌گوید : «مئنة» با فتحه میم و کسره همزه و تشدید نون بمعنی علامت و نشانه است.

[3]) صحیح : [ص. ت 418]، م (886/591/2)، ت (91505/2).

[4]) صحیح : [ص. ج 4711]، [الإرواء 611]، م (866/591/2)، ت (505/9/2).

[5]) صحیح : [ص. نس 1331]، م (467/592/2)، نس (188/3).

[6]) این خطبه، خطبه حاجت نام دارد که پیامبرr خطبه‌ها و دروس و موعظه‌هایش را با آن شروع می‌کرد. علامه البانی در این باره رساله‌ای نافع دارد، به آن مراجعه شود.

[7]) زاد المعاد (116/1).

[8]) متفق علیه : خ (934/414/2)، م (851/582/2)، نس (104/3)، جه (1110/352/1)، د (1099/460/3) با اختصار، ت (5111/12/2) بنحوه.

[9]) صحیح : [ص. جه 911]، نس (112/3)، جه (1110/356/1)، بنحوه.

جمعه با چه درک می شود

نماز جمعه دو رکعت و بصورت جماعت است پس اگر کسی که جمعه بر او واجب نیست به نماز جمعه نیاید یا عذری داشته باشد، باید نماز ظهر را چهار رکعت بخواند و کسی که یک رکعت را دریابد جمعه را دریافته است :

از ابوهریره روایت است که پیامبرr فرمود : (من أدرک رکعة من صلاة الجمعة فقد أدرک الصلاة)^[1] «کسی که یک رکعت از نماز جمعه را دریابد نماز (جمعه) را دریافته است».

---

^[1]) صحیح : [الإرواء 622]، [ص. ج 5999]، نس (112/3)، جه (1121/356/1)، بنحوه.

خواندن نماز قبل از نماز جمعه وبعد از آن

از ابوهریره روایت است که پیامبرr فرمود : (من اغتسل یوم الجمعة ثم أتی المسجد فصلی ما قدرله، ثم أنصت حتی یفرغ من خطبته، ثم یصلی معه، غفرله ما بینه و بین الجمعة الأخری و فضل ثلاثة أیام)^[1] «کسی که روز جمعه غسل کند سپس به نماز جمعه برود و آنچه برای او مقدر شده نماز بخواند سپس تا فارغ شدن (امام) از خطبه ساکت شود؛ سپس با او نماز بخواند، گناهان (صغیره‌ی) بین این جمعه و جمعه دیگرش و سه روز اضافه بخشوده می‌شود».

پس هر کس قبل از نماز جمعه به مسجد بیاید، تا زمانی که امام به مسجد می‌آید، هر آنچه را که می‌خواند بدون محدودیت نماز بخواند.

اما آنچه امروزه به نام سنت قبل از جمعه معروف است اصلی در سنت صحیح ندارد و معلوم است که : «پیامبرr بعد از آنکه بلال اذان را می‌گفت شروع به خطبه می‌کرد و بطور قطع هیچ کسی بلند نمی‌شد تا دو رکعت نماز سنت بخواند و اذان جمعه بیش از یکی نبوده، پس چه وقتی آنها سنت جمعه را خواندند؟».^[2]

أما بعد از نماز جمعه می‌تواند چهار رکعت یا دو رکعت نماز سنت بخواند (به دلیل احادیث زیر) :

از ابوهریره روایت است که پیامبرr فرمود : (إذا صلی أحدکم الجمعة فلیصل بعدها أربعا)^[3] «هرگاه یکی از شما نماز جمعه را خواند، بعد از آن چهار رکعت بخواند».

از ابن عمر روایت است که : (أن النبیr کان لایصلی بعد الجمعة حتی ینصرف فیصلی رکعتین فی بیته)^[4] «پیامبرr بعد از جمعه نماز نمی‌خواند تا بیرون می‌رفت سپس دو رکعت را در خانه می‌خواند».

---

^[1]) صحیح : [ص. ج 6062]، م (857/587/2).

^[2]) زاد المعاد (118/1).

^[3]) صحیح : [الإرواء 625]، [ص. ج 640]، م (882/600/2)، این لفظ مسلم است، د (1118/481/3)، ت (522/17/2).

^[4]) متفق علیه : م (822 – 71/600/2)، خ (937/425/2)، در روایت بخاری عبارت «فی بیته» وجود ندارد.

آداب روز جمعه

مستحب است کسی که در نماز جمعه شرکت می‌کند اعمالی را که در احادیث زیر آمده انجام دهد:

از سلمان فارسی روایت است که پیامبرr فرمود : (لایغتسل رجل یوم الجمعة ویتطهر ما استطاع من الطهر، و یدهن من دهنه، أو یمس من طیب بیته، ثم یخرج فلایفرق بین اثنین، ثم یصلی ما کتب له، ثم ینصت أذا تکلم الإمام، إلا غفرله ما بینه و بین الجمعة الأخری)^[1] «هر کس در روز جمعه غسل و در حد توان نظافت و از روغن و بوی خوش خانه‌اش استفاده کند؛ سپس به مسجد برود و بین هیچ دونفری فاصله نیاندازد و آنچه برای او مقدر شده نماز بخواند، سپس وقتی امام شروع به خطبه کرد ساکت شود، گناهان (صغیره) او از این جمعه تا جمعه بعدی بخشوده می‌شود».

از ابوسعید روایت است : (من اغتسل یوم الجمعة، و لبس من أحسن ثیابه، و مس من طیب إن کان عنده ثم أتی الجمعة فلم یتخط أعناق الناس، ثم صلی ما کتب الله له، ثم أنصت إذا خرج إمامه حتی یفرغ من صلاته کانت کفارة لما بینها و بین الجمعة التی قبلها)^[2] «هرکس در روز جمعه غسل کند و از بهترین لباسهایش بپوشد و اگر بوی خوش نزد او بود، استفاده کند، سپس به نماز جمعه برود و از روی گردن مردم قدم برندارد، سپس آنچه خداوند برای او مقدر کرده نماز بخواند؛ سپس از هنگامی که امام برای خطبه خارج می‌شود تا موقع تمام شدن نماز ساکت شود، (جمعه او) کفاره گناهانی می‌شود که بین این جمعه و جمعه قبل انجام داده است».

از ابوهریرهt روایت است که پیامبرr فرمود : (إذا کان یوم الجمعة کان علی کل باب من أبواب المسجد ملائکة یکتبون الناس علی قدر منازلهم الأول فالأول، فإذا جلس الإمام طووا الصحف و جاءوا یستمعون الذکر، و مثل المهجر کمثل الذی یهدی بدنة ثم کالذی یهدی بقرة، ثم کالذی یهدی الکبش، ثم کالذی یهدی الدجاجة ثم کالذی یهدی البیضة)^[3] «وقتی که روز جمعه فرا می‌رسد؛ در کنار هر یک از درهای مسجد فرشته‌ای قرار می‌گیرد و درجات مردم را به ترتیب بر حسب وارد شدنشان، یکی پس از دیگری می‌نویسند، و وقتی که امام شروع به خواندن خطبه کند دفترهایشان را درهم می‌پیچند و به خطبه گوش می‌دهند. و ثواب کسی که زود به مسجد می‌آید، مانند کسی است شتری را قربانی کرده، و سپس مانند کسی که گاوی را قربانی کرده، و سپس مانند کسی که قوچی را قربانی کرده، سپس مانند کسی که مرغی را قربانی کرده، سپس مانند کسی که تخم مرغی را قربانی کرده است».

---

^[1]) صحیح : [ص. ج 7736]، خ (883/370/2).

^[2]) صحیح : [ص. ج 6066]، د (339/7/2).

^[3]) متفق علیه : [ص. 7750]، م (850/587/2)، نس (98/3)، جه (1092/347/1).

اذکار و دعاهاى مستحب روز جمعه

1- صلوات و سلام بسیار بر پیامبرr فرستادن:

از اوس بن اوس روایت است که پیامبرr فرمود : (إن من أفضل أیامکم یوم الجمعة، فیه خلق آدم، و فیه قبض، و فیه النفخة، و فیه الصعقة، فأکثروا علی من الصلاة فیه فإن صلاتکم معروضة علی، قالوا : یا رسول الله، و کیف تعرض علیک صلاتنا و قد أرمت؟ فقال : إن الله عزوجل حرم علی الأرض أن تأکل أجساد الأنبیاء)^[1] «به راستی از بهترین روزهای شما روز جمعه است، که در آن آدم خلق شده، و در آن فوت کرده، و دو صور (که با یکی می‌میرند و دیگری زنده می‌شوند) در آن دمیده می‌شود؛ پس در روز جمعه بسیار صلوات بر من بفرستید که صلوات شما بر من عرضه می‌شود، گفتند : ای رسول خدا! چگونه صلوات ما بر تو عرضه می‌شود در حالی که جسد تو پوسیده است؟ فرمود: خداوند بر زمین حرام کرده که اجساد پیامبران را بخورد (از بین ببرد)».

2- خواندن سوره کهف:

از ابوسعید خدری روایت است که پیامبرr فرمود : (من قرأ سورة الکهف فی یوم الجمعة أضاء له من النور ما بین الجمعتین)^[2] «کسی که در روز جمعه سوره کهف را بخواند در فاصله بین دو جمعه نوری برایش روشن می‌شود».

3- دعای زیاد به امید مصادف شدن با ساعت اجابت دعا:

از جابر -رضی الله عنه- روایت است که پیامبر -صلى الله علیه وسلم- فرمود : (یوم الجمعة اثنتا عشرة ساعة، لایوجد فیها عبد مسلم یسأل الله عزوجل شیئا إلا آتاه، فالتمسوها آخر ساعة بعد صلاة العصر)^[3]

«روز جمعه دوازده ساعت است (در این میان ساعتی هست که) هر بنده مسلمانی در آن ساعت از خداوند چیزی بخواهد حتما به او می‌دهد، آن را در آخرین ساعت روز جمعه بعد از نماز عصر جستجو کنید».

---

^[1]) صحیح : [ص. جه 889]، د (1034/370/3)، جه (1085/345/1)، نس (91/3).

^[2]) صحیح : [الإرواء 626]، [ص. ج 6470)، کم (368/2)، هق (249/3).

^[3]) صحیح : ابوداود و نسائی و حاکم آن را روایت کرده‌اند و لفظ حدیث روایت نسائی است، و حاکم گفته است ای حدیث به شرط مسلم صحیح است. [صحیح الترغیب 705] م (853/584/2).

خواندن نماز جمعه در مسجد جامع

از عایشه روایت است : (کان الناس ینتابون یوم الجمعة من منازلهم و العوالی و ...)^[1] «مردم گاه گاهی از منازلشان که در روستاهای اطراف و عوالی (که در فاصلة چهار مایلی و بیشتر از مدینه بودند) برای جمعه (به مدینه) می‌آمدند».

از زهری روایت است که : (أن أهل ذی الحلیفة کانوا یجتمعون مع النبیr و ذلک علی مسیرة ستة أمیال من المدینة)^[2] «اهل ذوالحلیفه با پیامبرr جمعه می‌‌کردند و ذوالحلیفه در فاصله شش مایلی مدینه قرار داشت».

از عطاء بن ابی رباح روایت است : (کان أهل منی یحضرون الجمعة بمکة)^[3] «اهل منی برای نماز جمعه به مکه می‌آمدند».

حافظ ابن حجر در تلخیص (55/2) گوید :

«نقل نشده که پیامبرr به کسی اجازه داده باشد تا در یکی از مساجد مدینه یا روستایی از روستاهای نزدیک آن نماز جمعه برگزار کند».

---

^[1]) متفق علیه : د (1042/380/3) ابوداود اینچنین مختصر حدیث را روایت کرده است، و این حدیث قسمتی از یک حدیث طولانی است، خ (902/385/2)، م (847/581/2).

^[2]) هق (175/3).

^[3]) هق (175/3).

هرگاه جمعه و عید در یک روز باشند^[1]

اگر جمعه و عید در یک روز قرار بگیرند کسی که نماز عید بخواند،نماز جمعه از او ساقط می‌شود :

از زید بن ارقم روایت است که پیامبرr نماز عید را خواند سپس اجازه داد که نماز جمعه خوانده نشود و فرمود : (من شاء أن یصلی فلیصل)^[2] «هر کس می‌خواهد (نماز جمعه) بخواند، بخواند.

مستحب است امام برای کسانیکه نماز عید را نخوانده‌اند و کسانی که می‌خواهند در جمعه شرکت کنند، نماز جمعه برگزار کند:

از ابوهریره روایت است که پیامبرr فرمود : (قد اجتمع فی یومکم هذا عیدان، فمن شاء أجزأه من الجمعة و إنا مجمعون)^[3] «در این روز دو عید قرار گرفته‌اند، پس کسی که می‌خواند، نماز عید (بجای جمعه) برایش کفایت می‌کند (و لازم نیست نماز جمعه بخواند) ولی ما نماز جمعه را برگزار می‌کنیم».

---

^[1]) فقه السنة )267/1).

^[2]) صحیح : [ص. جه 1082]، د (1057/407/3)، جه (1310/415/1).

^[3]) صحیح : [ص، جه 1083]، د (1060/410/3)، جه (1311/416/1) ابن ماجه این حدیث را از ابن عباس روایت کرده است.