پژوهش در آموزش و پرورش

---

چکیده :

پژوهش در جهان امروز به عنوان پایة پیشرفت معرفی شده است ، نظر به پیوستگی و همبستگی پدیده های گوناگون در جوامع و نگرش سیستمی ، برنامه ریزی جامع اقتصادی ، اجتماعی عالی ترین و دقیق ترین دستاوردها به حساب می آید .

پیشرفت های اقتصادی وفن آوری زاییدة پژوهش های گستردة علمی هستند. به همین اعتبار کشورهای توسعه یافتة مهم ، عمده ای از تولید ناخالص ملّی خود را  به امور و فعالیت های پژوهشی اختصاص داده و برای عقب نماندن از چرخة رقابت پر شتاب علمی و فن آوری ، پیوسته بر بودجه های پژوهشی و تحقیقی خودمی افزایند .

پژوهش می تواند اتلاف وقت ، سرمایه و اندیشه را به میزان زیادی کاهش داده و ما را در رسیدن به این هدف یاری نماید .

پژوهشگری ، حرفه و گرایش ، پیرایش و پالایش نیست که به حدی محدود و به تعریف موصوف گردد ، بلکه جوششی از چشمة فیّاض توانمندی و بُعد خلیفه اللهی آدمیزادگان است . ملّتی که پژوهش را قدر می داند ، پژوهشگر را بر صدر می نشاند و جامعه ای که فکر و فرهنگ را پاس می دارد ، فرهیختگان را سپاس می گذارند .

هدف از نگارش این مقاله ، آشنایی با پژوهش در آموزش و پرورش و نقش آن در تربیت دانش آموزان پژوهشگر و اینکه تنها راه توسعة هر جامعه درزمینه های مختلف ، پژوهش است ، می باشد. و در پایان نیز به اهمیت پژوهش در قرآن اشاره گردیده است .

مقـدمـه:

سهم بودجة پژوهشی کشور چه میزان از تولیدناخالص داخلی را در برمی گیرد ؟ چه میزان از درآمد سرانة کل جمعیت ، سالیانه به امر تحقیق و پژوهش اختصاص می یابد؟سالیانه چه تعداد محقق و پژوهشگر برای مراکز علمی و تحقیقاتی ، تربیت کرده ایم؟ پرسش دیگر اینکه تاکنون چه کرده ایم که روح پژوهش و دانش خواهی گسترده گردد و نگرش های پی جویانه و دانش جوئی ، ریشه در ساختار جامعه بگستراند ؟ و یا .....

پاسخ به هر یک از این پرسش ها موقعیت کنونی ما را در میان کشورهای جهان روشن می سازد . هم چنین می نمایاند که با چه شتابی پا به میدان مسابقه ای   نهاده ایم که بی رحمانه همة جهانیان را به رقابت و جهش فراخوانده است .

جنبش و میدانی که نه سینة ستبر می خواهد و نه ساز و برگ جنگی و نه نیازمند سیاستمداران هوشمند است ، زیرا در این عرصه قهرمان کسی است که از دانش امروزین برخوردار است و پژوهش و تحقیق می نماید. تکاپوی عظیم کشورها برای گسترش قلمرو دانش و تکنولوژی ، جهان معاصر را با ویژگی های بغرنجی رو به رو ساخته است . دشواری و پیچیدگی این موضوع از آنجا مایه می گیرد که کندی و یا تندی شتاب شرکت کنندگان در جنبش و رقابت کنونی ، گاه ممکن است به پس افتادگی جبران ناپذیر منجر گردد ، که پیامد محتوم آن چیزی جز گسترش فقر و تهیدستی و یا بیرون افتادن از گردونة تاریخ نیست . به سخن دیگر شرایط کنونی جهان به گونه ای پیش می رود که بقا و تداوم در تاریخ حال و آینده ، در گرو توسعة توانمندی های دانش و فن است و این دو در بسترپی جوئی وپژوهش علوم گوناگون به کف می آید.دراین صورت پژوهش و تحقیق بنیانی است که می تواند توان علمی جامعه را افزایش دهد و این امر به نوبة خود سبب گشودگی گره های موجود بر سر راه حرکت جامعه به سوی رشد و پیشرفت اقتصادی می شود .

آمارهای موجود در این زمینه گواه درستی سخن بالاست . برابر آمارهای موجود کشورهایی که در گروه جوامع صنعتی به شمار می آیند با درک این نکته ، بخش چشم گیری از سرمایه ها و امکانات خود را روی گسترش کمی و کیفی کانون های پژوهشی و نیز تأمین نیروی انسانی متخصص و پژوهشگر متمرکز ساخته اند در حالی که کشور های موسوم به سومی ها یا جوامع پس افتاده اعتبار چندانی به این موضوع ندارند .

به طوری که در این جوامع کمترین بودجه به بخش پژوهش اختصاص می یابد. تعداد پژوهشگران نسبت به کل جمعیت جامعه از رقم بسیار پایینی برخوردار است و مدیران اجرایی و رؤسای مؤسسات صنعتی و اقتصادی تحقیق و پژوهش را زائد و غیر ضروری می پندارند . در این صورت به دلیل عدم درک ضرورت و کاربرد پژوهش ، در این قبیل کشورها ، تحقیقات صرفاً جنبة نمایشی می یابد و بدین خاطر هر روز به حاشیه رانده می شود و کناره نشین سیلاب تند گژاندیش جامعه مصرف زده و مدیران سودجو و بی دانش می گردد .

پژوهش تنها راه توسعـه:

تحقیق و پژوهش در جوامع کنونی یکی از اصلی ترین حرکت ها برای پیشرفت و اعتلای جامعه می باشد . به طوری که بسیاری از کارشناسان معتقدند که بدون شناخت مسائل و مشکلات جامعه و بدون آگاهی از نیازهای اساسی ، دستیابی به نرخ بالای رشد اقتصادی و اجرایی و سیاست های پیشرفت ممکن و عملی نیست .

طبیعی است که شناخت مشکلات هم تنها از طریق تحقیقات علمی و منسجم امکان پذیر است .یکی از علت های پیشرفت جوامع صنعتی و پیشرفته ، توجه به تحقیقات و ارزش دادن به محققان و پژوهشگران است . زیرا جهان پیشرفته کاملاً و به طور مشخص می داند که آیندة روشن بستگی کامل به پژوهش و تحقیق امروز دارد ، از این رو برای تحقیقات سرمایه گذاری های کلان می کنند . به طوری که از یک سو برای انجام تحقیقات در میان کشورهای پیشرفته جهان رقابت و مسابقة بسیار شدیدی جریان داردو از طرف دیگردر درون همین کشورها، بین شرکت ها و مؤسسات مختلف رقابت خردکننده ای وجود دارد .

اگر مردم سوئد یا سوئیس از لحاظ علمی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی در عصر حاضر زندگی می کنند باید بپذیریم که بخشی از کشورها از همین لحاظ در گذشته به سر می برند . چه قدر دردآور است برای ما مدعیان مسلمانی که از حیث پژوهش تقریباً در رده های آخر قرار داریم ، حال آن که کشورهای غیر مسلمان به سرعت از ما پیشی گرفته اند .

سرمایه گذاری و بها دادن به پژوهش و پژوهشگران در کشورهای رشدنیافته یا وجود ندارد و یا اگر هم هست آن چنان پایین است که اساساً به حساب نمی آید .

به هر حال با مشخص شدن جایگاه تحقیقات و پژوهش می توان گام های بلندی برای توسعه و تحقیقات و رشد علوم و فنون و کسب تکنولوژی ، افزایش اشتغال و بازسازی و نوسازی اقتصادی و اعتلای فرهنگی برداشت. این نکته روشن است که تا باور مردم نسبت به ثمربخشی تحقیقات و پژوهش های علمی ، صنعتی ، فرهنگی و اجتماعی به درستی گسترش نیابد نمی توان امیدوار بود که پژوهش به عنوان یکی از عمده ترین عوامل پیشرفت در جامعه نقش خود را پیدا کند .

تقسیم بندی مسایل پژوهشی:

باید اذعان نمود که مسایل پژوهشی به دو قسمت تقسیم می شود :

1- بستر پژوهش : در زمینة بستر پژوهش ( فرهنگ پژوهش ، اعتبارات ، نیروی انسانی ، ساختار و ظرف تشکیلاتی پژوهش ، قوانین و مقررات پژوهش ، پژوهش خواهی در نظام برنامه ریزی کلان کشور و.... ) از اهمیت ویژه ای برخوردارند و تا بستر پژوهش فراهم نیاید کار پژوهش و در نتیجه فرهنگ پژوهش محوری به انجام نمی رسد .

2- خود پژوهش : در این مورد ، فقر مسأله شناسی ، تکراری بودن پژوهش ها ، نبود روش مناسب ، نیاز سنجی و تعیین اولویت های پژوهشی ، فقر روش و ... حائز اهمیت است .

موانع رشد و توسعةپژوهش:

رشد و توسعة پژوهش وتحقیق ممکن است با موانعی رو به رو شود که از آن جمله می توان به ضعف بنیادی نظام آموزشی ، پی نبردن به اهمیت کار تحقیقاتی ، عمقی نبودن فعالیت های پژوهشی و عدم اختصاص بودجه های کافی اشاره کرد . گام نخستین در امر تحقیق و پژوهش ، برخورد با موقعیت مسأله ، در تعامل بودن با محیط ، احساس مشکل داشتن ، دچار ابهام و تردید بودن ، دنیای اطراف را برای حل مشکل کاویدن و مهمتر از همه دردمند و درد آشنا بودن است .

در طول سال های گذشته به دلیل کمبود بودجه ها و اعتبارات پژوهشی ، محققان دانشگاهی و علاقه مندان به تحقیقات و پژوهش موفق نشده اند به طور همه جانبه و جدّی به پژوهش روی آورند . کمترین یافته های پژوهشی که با گذر از تنگناهای بسیار حاصل شده ، اندک مورد توجه مدیران و تصمیم گیران جامعه قرار گرفته و یکی از مهمترین دل نگرانی ها و دلسردی های جامعة علمی و پژوهشی کشور این است که حاصل پژوهش های آنان مورد بی مهری دست اندرکاران قرار می گیردوسیاستگذاران عرصه های مختلف درتصمیم گیری هاو تصمیم سازی های خود کمترین توجه را نیز به آن ندارند .

به همین دلیل است که متأسفانه بسیاری از برنامه های کلان ما در حوزه های مختلف فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی و .... پس از اجرای کوتاه مدّت با مقاومت رو به رو شده و به عبارتی با شکست مواجه می شود ودر این زمینه ممکن است سرمایه های فراوانی به هدر برود .

 تفاوت پژوهش های کمی و کیفی :

متخصصان پژوهش ، روش های پژوهشی را به دو دسته بزرگ کمی و کیفی تقسیم کرده اند.

« لورنس نیومن» درکتاب( روش های تحقیق اجتماعی – رویکردهای کیفی وکمی ) تفاوت های میان پژوهش کمی و کیفی را بر شمرده است :

در پژوهش کمی :

1- پژوهشگر فرضیه را می آزماید .

2- برای پژوهشگر ، مفاهیم به شکل متغیرهای مشخص هستند .

3- برای پژوهشگر ، اندازه ها قبل از این که داده ها جمع آوری شوند ، به طور نظام داری تعیین می شوند و به صورت استاندارد در می آیند .

4- برای پژوهشگر ، داده ها به صورت اعداد و برگرفته از اندازه گیری های دقیق و درست هستند .

5- برای پژوهشگر ، نظریه ، عمدتاً کلی و قیاسی است .

6- برای پژوهشگر ، شیوه های تحقیق استاندارد شده اند و تکرار آنها امکان پذیر است .

7- تحلیل پژوهشگر ، با استفاده از آمار ، جدول ها ، نمودارها و این که چگونه به فرضیه مربوط می شود ، پیش می رود .

در پژوهش کیفی :

1- پژوهشگر در داده ها غوطه ور می شود و آن را کشف و ثبت می کند .

2- برای پژوهشگر ، مفاهیم به صورت موضوع ها ، مضمون ها ، شمول ها و رده بندی ها هستند .

3- برای پژوهشگر ، اندازه ها به صورت موردی و برحسب ضرورت به وجودمی آیند و با توجه به موضوع تحقیق ، یا شخص پژوهشگر ، شکل ویژه ای به خود می گیرند .

4- برای پژوهشگر، داده ها به صورت کلمات و برگرفته از اسناد ، مشاهده ها و نوشته ها هستند .

5- برای پژوهشگر ، نظریه می تواند علّی یا غیر علّی باشد و بیش از هر چیز استقرایی است .

6- برای پژوهشگر ، شیوه های تحقیق ویژه اند و تکرار آنها به ندرت امکان پذیر است .

7- تحلیل پژوهشگر از بیرون کشیدن موضوعات یا تعمیم دادن شواهد و سازمان دادن داده ها ، برای ارائه تصویری منسجم و هماهنگ ، صورت می گیرد .

در رابطه با تفاوت بین پژوهش های کمی و کیفی «‌کمث هو » معتقد است که بین پژوهش های کمی وکیفی سه تفاوت عمده وجود دارد . این سه تفاوت عبارتند از :

× تفاوت در داده های جمع آوری شده

× تفاوت در طرح پژوهشی و شیوه های تجزیه و تحلیل

× تفاوت در شیوة تفسیر نتیجه ها

پژوهش در آموزش و پرورش:

یکی از عواملی که در رشد و توسعة اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جوامع نقش کلیدی و اساسـی ایفـا مـی کنـد تـوجـه به پـژوهش و امـر تحقیقات است . امروزه صاحب نظران و اندیشمندان دنیا بر این باورند جوامعی که پژوهش را جدّی گرفته و برای آن برنامه ریزی می کنند و هزینه های کلان اختصاص می دهند از نظر رشد و توسعه از جایگاه و مرتبة بالایی برخوردارند .

امروز در دنیا ، مقولة رشد و توسعة اقتصادی ، اجتماعی و به موازات آن ترّقی پژوهش مجموعه ای به هم پیوسته و جدایی ناپذیرند. رشد علوم و فنون در پرتو برنامه ریزی جامع پژوهشی مؤثّر است و رشد اقتصادی ، اجتماعی به نوبة خود زمینة لازم را برای رشد بیشتر علوم و فنون فراهم می سازد .

پژوهش و تحقیق در آموزش و پرورش تنها ابزاری است که برای بهسازی و ایجاد تغییرات مفید در کیفیت برنامه ها و عملکردهای آموزش و پرورش به کار گرفته می شود . هیچ بهبود کیفی در تعلیم و تربیت را نمی توان بدون دخالت این ابزار به مرزهای اطمینان و اعتبار رسانید . بررسی سیاست تحقیقاتی دیگران و آگاهی از شیوه های پرداختن به این موضوع در کشورهای مختلف جهان به مثابة جست وجو برای پیداکردن مناسب ترین وسنجیده ترین راه استفاده از این ابزار است .

از آن جا که پژوهش یک نهال تازه غرس شده در آموزش و پرورش است باید برای رشد و شکوفایی و تقویت هر چه بیشتر خاستگاه آن تلاش کرد.شکی نیست که مهمترین و اساسی ترین رکن نظام پژوهشی را نیروی انسانی پژوهشگری که از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم برخوردار باشد تشکیل می دهند.درآموزش و پرورش نیازگسترده ای به تربیت نیروی انسانی پژوهشگر وجود دارد

روشن است که تا نسبت به رفع این نقیصه اهتمام کافی نشود هیچ گاه پژوهش به عنوان یک فعالیت درون زا در آموزش و پرورش قلمداد نخواهد شد .

هدف ازپژوهش در آموزش و پرورش:

پژوهش کلید طلایی رشد و توسعه است . بسیاری از اندیشمندان ، دانشمندان و صاحبنظران اعتقاد دارند که توسعة پایدار هر کشور جز با اهمیت دادن به مقولة پژوهش میسّر نمی باشد و پژوهش اساس تحولات و دستاوردهای بشر امروز است و به نوعی ، می توان فعالیت های کیفی بسیاری از مؤسسات تعلیم و تربیت را « پژوهش » نامید .

هدف اصلی از پژوهش های آموزشی در کشورهای مختلف ، کشف حقایق جدید و استفاده از آنها در حل مشکلات آموزش و پرورش می باشد. از این رو هر گونه تحقیق و پژوهش در این زمینه که گره ای از مشکلات آموزشی و اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن را بگشاید و موجبات حل مشکل و افزایش اطلاع و آگاهی دربارة معضلات آموزش و پرورش را فراهم کند شایستة طراحی و حمایت است .

پژوهش بازوی اجرایی برنامه ریزی ، بودجه بندی و سایر طرح ها و برنامه های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و اجرایی است و در این راستا ، پژوهش علمی – کاربردی ، مهمترین عامل و پشتوانة رشد و توانایی و بسیاری از تحولات علمی ، اجتماعی ، صنعتی در کشورهای توسعه یافته است پژوهش های بنیادی و کاربردی از جمله حلقه های گمشدة فرایند توسعه به شمار می آیند .

برای رسیدن به یک توسعة ملی معنادار و پایدار باید پژوهش و تحقیق در کشور رونق یابد و جدّی گرفته شود. در نظام آموزشی موجود ایران ، سعی همگان بر این است که تحقیق و پژوهش منزلت و جایگاه اصلی خود را بیابد و در مسیرغنی سـازی شـالـوده هـای تحقیـقـاتی در کشـور کار شود . اجرای طرح های ملّـی آموزشـی مبتنی بر پژوهش ، یک ضرورت جدّی و انکارناپذیر است .

نکتة ظریفی که باید مدنظر همگان قرار بگیرد این است که تمامی کارها و تصمیمات در مؤسسات از جمله نهاد کلیدی همچون آموزش و پرورش باید با فکر پژوهشی همراه باشد .

نقش آموزش و پرورش در تربیت دانش آموزان پژوهشگر:

گسترش فرهنگ پژوهش و پرسشگری یک شعار اساسی در آموزش و پرورش است و تربیت دانش آموزان پژوهشگر و جستجوگر مهمترین رسالت آموزش و پرورش است باید دانش آموزانی تربیت کرد تا در برابر مشاهدة هر مسأله و پدیده ای پرسش کنند و برای یافتن پاسخ ، خود نیز تلاش نمایند.

نتیجة فعالیت های مستمر علمی و پژوهشی باعث می شود که جامعه ای دانا ، پویا و کارآمد داشته باشیم و گسترش تحقیق و پژوهش تنها راه رسیدن به قافلة علمی جهان امروز است و باید سعی و تلاش شود تا مدارس در آموزش و پرورش به مراکز پژوهشی وتحقیقاتی تبدیل شوند .

ویژگی های دانش آموزان پژوهشگردرنظام آموزش و پرورش پویا:

در نظام آموزش و پرورش ، در عرصة عمل می بایست برای فرهیختگان ، اندیشمندان و دانش آموزان صاحب فکر و اندیشه و فرهنگ جایگاه و شأن شایسته ای قائل شد و باید برای پژوهشگران به ویژه جوانان و دانش آموزان حرمت و کرامت شایسته برخوردار شد و امکانات لازم برای شکوفایی آنان فراهم کرد.بنابراین باید عنصر تحقیق و پژوهش شناخته شود و نظام آموزش و پرورش، دانش آموزان پژوهشگر به معنای واقعی تحویل اجتماع دهد که به برخی از ویژگی های دانش آموزان پژوهشگر به شرح ذیل اشاره می کنیم :

1- جست وجوگر است و از شک و تردید علمی نمی هراسد .

2-وضعیت موجود را تطبیقی تلقّی نمی نماید .

3- پیوسته تجربه ( تجربة علمی ) می کند .

4- به تغییرات و تحولات مستمر اعتقاد دارد و تغییر را حاصل تلاش انسان ها   می داند .

5- به تفکر منطقی مجهّز می باشد و از تعصبات به دور است .

6- جهانی اندیشه می کند ، ملی عمل می نماید و به یافته های پژوهش های علمی دیگران احترام می گذارد .

7- در حال حاضر زندگی می کند ، از گذشته درس می گیرد و به آینده نظرمی افکند .

8- جمع گرا می باشد ، از خودمحوری و خودمرکزی گریزان است و علم و دانش را دستاورد جهانی می داند .

9- به روش های علمی و پژوهشی ، اعتقاد راسخ و باور حقیقی دارد .

10- انعطاف پذیر و انتقاد پذیر می باشد .

11- به برنامه ریزی و سازماندهی اعتقاد وافر دارد .

12- به نظم و انضباط و قانون و مقررات ، اعتقاد حقیقی دارد .

13- اصول علمی را وضع کردنی نمی داند بلکه اصول را کشف کردنی می داند .

هدف از گنجاندن مباحث پژوهشی در کتب درسی:

اصلی ترین هدف ها از گنجاندن مباحث پژوهشی در کتاب های درسی کودکان ، نوجوانان و جوانان در مقاطع مختلف تحصیلات پایه و پیش از دانشگاه یعنی تا پایان دورة متوسطه و نیز آموزش به معلمان برای دست یافتن به مباحث  پژوهشی ، عبارتند از :

1- پرورش نسل پژوهشگر و اعطای مهارت در تفکر منطقی به این دلیل که بدون تفکر منطقی نمی توان زندگی انسانی داشت .

2- استوار کردن این باور که هرکس ،در هرموضعی که زندگی می کند ، باید یاد بگیرد مسأله هایش را بکاود ، تحلیل کند ، به شناخت برسد و به راه حل آنها بیندیشد .

3- عمده ترین هدف ، کشف معماهای زندگی عادی ، جستن رمزها و رازهای آنها و یافتن و فهمیدن آنها است .

اهمیت پژوهش و تعقل در قرآن:

آیات قرآن تنها برای قرائت کردن نیست بلکه برای فهمیدن و درک مردم و درنهایت هدایت آنها نازل شده است و در واقع خواندن قرآن مقدمه ای است برای اندیشیدن و تفکر در آن .

راه خدا را با چشم و گوش بسته نمی توان پیمود چرا که چشم و گوش بستگان را به راحتی می توان فریب داد و از راه اصلی منحرف ساخت ، تنها مؤمنان ژرف اندیش ، بصیر و سمیع هستند که چون کوه ثابت می مانند . درقرآن مسألة تحقیق و پژوهش در قالب واژه هایی مانند : تعقل ، تدبر ، تفکر، تفقه ،تذکر تأکید شده است .

آیاتی که در این زمینه آمده است می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد :

دستة اوّل آیاتی که بر تدبّر و پژوهش در آیات مکتوب قرآن تأکید دارند و دستة دوم آیاتی که بر تفکر و پژوهش در نشانه های عظمت خداوند تأکید دارند و این گروه خود به دو دسته تقسیم می شوند : آیات مربوط به پژوهش در عالم بی جان مانند آسمان ، زمین ، باران ، باد ، کوهها ، رعد وبرق و ...

وآیات مربوط به پژوهش در عالم جاندار مانند رویش گیاهان ، خلقت جانوران ازجمله شتر ، خلقت انسان و ویژگی های بدن او .

همچنین پژوهش و تفکر در آثار گذشتگان از طریق سیر و سفر در زمین نیز از مواردی است که در قرآن کریم مؤکداً اشاره شده است .و نکتة قابل توجه اینکه پژوهش و تعقل آیات و نشانه های عظمت خداوند اگر آمیخته با یاد خداوند نباشد به جایی نمی رسد و نتایج انسانی و تربیتی گرفته نمی شود .

منـابــع :

1- توسعه و کشورهای توسعه نیافته – یوسف نراقی – شرکت سهامی انتشار - 1370

2- بررسی میزان استفاده از یافته های پژوهشی در آموزش و پرورش – نعمت الله متین – پژوهشکدة تعلیم و تربیت - 1379

3- جستارهایی در پژوهش در قلمرو آموزش و پرورش – محمود مهرمحمدی – پژوهشکدة تعلیم و تربیت - 1379

4- پژوهش در کلاس درس و مدرسه – دکتر علی رئوف – انتشارات مدرسه – چاپ دوم - 1386

5- نگاه به رویدادهای آموزش و پرورش – سال یازدهم – اردیبهشت 81 – شمارة 185 و تیر 81 – شمارة 189