ارزشیابی توصیفی ،به عنوان ابزاری برای تحول دیدگاه
ارزشیابی توصیفی چیست؟
تعریف ارزشیابی توصیفی:
"فرایند جمع آوری ، تجزیه و تحلیل و تفسیر اطلاعات حاصل از به کار گیری ابزارهای مختلف ( آزمونهای مداد کاغذی ، آزمون های عملکردی ، ثبت مشاهدات ، بررسی تکالیف و فعالیتهاو...)از ابعاد مختلف جریان یادگیری وتصمیم گیری و ارائه بازخوردهای توصیفی مفید و مؤثر در جهت هدایت این جریان به سوی تحقق بهتر اهداف."
در این نوع ارزشیابی معلّم به دنبال اطلاعاتی است که براساس آن بتواند درباره بهبود فرایند یاددهی یادگیری دانشآموزان در کلاس تصمیمهای مناسب بگیرد. این نوع ارزشیابی برای تشخیص ضعف ها، قوت ها و مشکلات فرایند یادگیری و اصلاح و بهبود آن به کار میرود. مهم ترین ویژگی این نوع ارزشیابی، جهتگیری اصلاحی و درمانی آن است که درموقع مناسب به معلّم و دانشآموز این فرصت و امکان را میدهد که تغییرات مطلوب را در روند فعالیتهای خود، در راستای تحقق بهتر اهداف و انتظارات آموزشی به عمل آورد.
ارزشیابی کیفی و توصیفی، مقیاس ترتیبی جایگزین نمره می شود. این مقیاس کمتر ایجاد رقابت مینماید و انعطاف پذیری بیشتری دارد.
نکته مهم این که در حین فرآیند یاددهی یادگیری، دانشآموزان بازخورد ترتیبی(رتبه) یا فاصلهای( نمره) دریافت نمیکنند؛ زیرا تصور میرود که دریافت این نوع بازخوردها از سوی معلّم، فرآیند یادگیری دانشآموزان را سست مینماید. خلأ این نوع بازخوردها را بازخوردهای توصیفی، که بامعنا و مؤثرند، پر می کنند و دانشآموزان را در جهت شناخت وضعیت پیشرفت یادگیری خود قرار میدهند. آنان نیز از این طریق رهنمودهایی برای بهبود یادگیری دریافت میدارند.
این گزارش بر خلاف کارنامه ی کمّی که شامل فهرستی از نام دروس ونمره ها ست، گزارش پیشرفت تحصیلی دانشآموز را که شامل توصیفی از وضعیت وی است، به والدین بازخورد میدهد. هم چنین در این گزارش تنها به وضعیت درسی صرف توجه نمیشود، بلکه به ابعاد عاطفی، جسمانی و اجتماعی توجه می شود. در گزارش پیشرفت تحصیلی، والدین به روشنی درمی یابند که در چه بخش از انتظارات آموزشی، قوت و ضعف دارد
در این الگوی ارزشیابی ابزارهای جمعآوری اطلاعات متنوع شده اند و علاوه بر آزمون های مداد کاغذی ابزارهای دیگری چون پوشه ی کار، ابزارهای ثبت مشاهده، تکالیف درسی و آزمون های عملکردی و خود سنجی نیز مورد استفاده قرار میگیرند. این ابزارها اطلاعات بیشتر و وسیعتری را برای معلّم، فراهم میسازد و در نتیجه هم اعتبار اطلاعات به سبب تنوع در ابزارها، بیشتر میشود و هم قضاوت و داوری معلّم واقعی تر و منصفانهتر می گردد.
تنوع بخشی به ابزارهای جمع آوری اطلاعات برای این هدف نیز صورت میگیرد که به ابعاد مختلف پیشرفت دانشآموزان توجه شود.اساساً، پیشرفت تحصیلی دانشآموزان امری چند بعدی است و اگر بخواهیم نگاهی صرفاً کمّی به یادگیری و دانشآموزان نکنیم و تنها خطاهای او را شمارش ننمائیم، لازم است ابعاد کیفی یادگیری و پیشرفت دانشآموزان را مدّ نظر قرار دهیم.
این که:
* چگونه یاد میگیرند؟
*چگونه بهتر یاد میگیرند؟
* مهارت های مختلف آنها چگونگی رشد می کنند؟
در الگوی ارزشیابی کیفی و توصیفی به سبب این که اطلاعات جمعآوری شده متنوع اند و شامل دادههای کمّی و کیفی است، تحلیل و ترکیب این دادهها و تصمیم های آموزشی مبتنی بر آن، از جمله تصمیمگیری درباره ارتقا یافتن یا ارتقا نیافتن دانشآموزان به عهده ی معلّم و شورای مدرسه است. لذا اختیار تصمیمگیری به معلّم تفویض میشود، زیرا وی لایقترین فردی است که دربارهی دانشآموز میتواند تصمیم بگیرد. معلّم براساس شواهد گردآوری شده از فرآیند پیشرفت دانشآموز به دانشآموز اجازه ارتقا میدهد.
« ارزشیابی توصیفی»الگوی جدیدی است که تلاش می کند زمینه ای را فراهم سازد تا دانش آموزان در کلاس درس با شادابی و نشاط بهتر و بیشتر و عمیق تر مطالب درسی را یاد بگیرند.(۱)
بنابراین، به جای توجه افراطی به آزمون های پایانی و نمره، روند یاددهی و یادگیری را در طول سال تحصیلی مورد توجه قرار می دهد و در راستای این توجه، رشد عاطفی و اجتماعی و حتی جسمانی دانش آموز را نیز در نظر می گیرد. این طرح با هدف بهبود کیفیت یادگیری و یاددهی و افزایش بهداشت روانی محیط یاددهی و یادگیری، تغییرات اساسی را در نظام ارزشیابی فعلی پیشنهاد کرده است. از جمله تغییر مقیاس فاصله ای(۰تا۲۰)به مقیاس ترتیبی، تغییر ساختار کارنامه و تبدیل آن به کارنامه توصیفی تحت عنوان گزارش پیشرفت تحصیلی، تغییر و تنوع بخشی به ابزارها و روش های جمع آوری اطلاعات از وضعیت تحصیلی دانش آموز، مانند: پوشه کار، آزمون های عملکردی، فهرست وارسی(۲) و برگ ثبت مشاهدات، تغییر در رویکرد کلی ارزشیابی از ارزشیابی پایانی به ارزشیابی تکوینی و فرآیندی تغییر در مرجع تصمیم گیرنده در ارتقای دانش آموزان. در این طرح، به جای امتحانات پایانی، معلم و شورای مدرسه، مرجع صاحب صلاحیت تصمیم گیری تعیین شده اند.
ارزشیابی توصیفی چگونه می تواند در بروز و رشد خلاقیت دانش آموزان مؤثر واقع شود؟
«از سالها پیش در کشور ما در حوزه خلاقیت، مطالب و مباحث اندکی مطرح بوده است. همچنین یکی
از اهداف اساسی آموزش و پرورش ما درخصوص شکوفایی خلاقیت دانش آموزان طرح ریزی شده است. اما علی رغم اهمیت این موضوع به دلایل مختلف تاکنون کمتر به پژوهش و مطالعه بنیادی و برنامه ریزی برای پرورش خلاقیت دانش آموزان، پرداخته شده است و این در حالی است که به شدت به نسلی خلاق و نوآور نیازمند بوده و هستیم. (سلیمانی، ۱۳۸۱: ۱۱)
برای ایجاد خلاقیت، هوش، استعداد، مهارت و تلاش لازم است؛ اما کافی نیست. انگیزه درونی نیز باید به آنها اضافه شود تا خلاقیت شکل گیرد. ما باید برای کودکانمان فرصتهایی را به وجود بیاوریم و مهارتهایی را به آنها آموزش دهیم تا استعدادهایشان را گسترش دهند و این محقق نخواهد شد مگر اینکه بین مهارتها و علایق آنها وجه مشترکی را بیابیم و آنها را رشد دهیم.
در روش آموزش سنتی که مبتنی بر یادگیری مطالب بدون تفکر و توجه به معنی آن است، دانش آموزان به گونه ای تربیت می شوند که بدون توجه به چگونگی ارتباط مطالب و بدون تفکر، برای به دست آوردن نمره خوب آنها را می آموزند. اما این نوع آموزش و یادگیری برای انجام یک کار خلاق، واقعاً بی فایده است.» شیوه های سنتی با ساختار انعطاف ناپذیر و محدودیت زیادی که برای دانش آموزان قائل می شود، همچنین با تکیه بر انتقال معلومات و محفوظات، امکان هر گونه رشد فکری، ابتکار و اکتشاف را از یاد گیرنده سلب می کند. چنانکه دانش آموز نمی تواند بین آموخته هایش و مسائل بیرونی ارتباط برقرار کند در حالی که سبک آموزش و پرورش باز یا روش فعال تدریس با دادن آزادی به دانش آموز و عدم نظارت دائمی بر کارها و برنامه ها به او فرصت می دهد تا به جست وجو و کشف مسائل بپردازد. بدین ترتیب دانش آموز خود در فرآیند یادگیری دخیل می شود و انگیزه های درونی و به دنبال آن امکان بروز خلاقیت در او افزایش می یابد. (سلیمانی، ۱۳۸۱: ۱۱۱) این مهم در طرح ارزشیابی توصیفی مورد توجه و عنایت خاص قرار گرفته است. معلمین این طرح با ارزشیابی دانش آموز به شکل نامحسوس، فضای باز و فعالی را برای رشد خلاقیت ایجاد کرده اند. ارزشیابی توصیفی سعی کرده با تغییر در ساختار نظام ارزشیابی آن را به قدری انعطاف پذیر کند که با شیوه ها و علائق یادگیری متفاوت، انطباق پیدا کند. در کلاس ارزشیابی توصیفی، کودکان در یادگیری فعال هستند و احساس غرور و مالکیت نسبت به کلاس درس خود دارند. آنها در این کلاس آزاد هستند تا انتخاب کنند. راهنمایی می شوند و اختیار دارند تا در محیط کلاس، آن گونه که دوست دارند، یاد بگیرند.
معلمین طرح ارزشیابی توصیفی با ایجاد جوی صمیمی و مطمئن در کلاس درس فضایی مساعد را برای رشد خلاقیت دانش آموزان فراهم کرده اند تا آنها بتوانند با آسودگی در کلاس به اظهار نظر بپردازند و بدون نگرانی هر سؤالی را که در ذهن دارند، مطرح کنند. آنها یاد گرفته اند که چگونه مهارتهای یادگیری را در قلمرو خاص به کودکان بیاموزند. آنها روش تفکر درباره مسائل و قوانین علمی را به دانش آموزان آموزش می دهند. «تحقیقات نشان داده است روابط صمیمانه و توأم با علاقه و احترام، نقش مؤثری در خلاقیت دانش آموز دارد.» (سلیمانی، ۱۳۸۱: ۱۱۴).
در ارزشیابی توصیفی، یادگیری مهم و تفریح است. کودکان در کلاس تشویق می شوند که علائق، تجارب و ایده های خود را به کلاس درس بیاورند و اجازه دارند درباره هدفهای کار روزانه خود با معلمان بحث کنند. به آنها استقلال کاری داده می شود تا تصمیم بگیرند. احساس آرامش می کنند و تنشها و فشارهای کسب نمره را ندارند. در تحقیقی که اخیراً از طرف خانم حقیقی، دانشجوی کارشناسی ارشد، صورت پذیرفته، نشان داده شده است که محیط های خالی از استرس، به ویژه استرس امتحان، شرایط مساعدتری را برای بروز خلاقیت ایجاد می کند. همچنین در این تحقیق از طریق آزمون ۳۵ سؤالی پیشرفت تحصیلی در سه سطح دانش، ادراک- کاربرد و قوه خلاقه (نوآوری- سیالی- اصالت) و همچنین از طریق مشاهده کنش متقابل در کلاسهای درسی، سنجیده شد و تفاوت معنی داری بین گروه آزمایشی (کلاس مجری طرح ارزشیابی توصیفی) و گروه کنترل (کلاس مجری ارزشیابی سنتی) مشاهده شد. (حقیقی، ۱۳۸۳)
«آمابیل (۱۹۸۹) معتقد است معلمان با بیان آزاد احساس خود، مانند عشق و شادی و کنجکاوی به امور می توانند الگوی مناسبی برای کودکان باشند. در کلاس ارزشیابی توصیفی، معلمان به جای« من»،« ما »می گوید. آنها منبع اطلاعات و هدایت هستند. در این کلاس، همیشه«همکاری » بر« رقابت » ارجحیت دارد. زمانی که راه های گوناگون انجام یک فعالیت را مورد توجه قرار می دهند، اجازه می دهند که دانش آموزان صدای بلند فکر کردن آنها را بشنوند و هدایت شوند. آنها نه تنها از ایجاد هرگونه زمینه رقابت در کلاس درس، خودداری می کنند بلکه جوی را در کلاس ایجاد می کنند که دانش آموزان در انجام وظایف به همدیگر کمک کنند، در ایده ها با هم سهیم شوند و به نتیجه نهایی کار افتخار کنند و این یعنی خلاقیت.
اجرای آزمایشی طرح ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی از سال تحصیلی 83-82 با تحت پوشش بردن 200 کلاس پایه اول آغاز شد و در سال تحصیلی 84-83، 500 کلاس درس شامل 300 کلاس پایه اول و 200 کلاس پایه دوم و در سال تحصیلی 85-84 نیز یکهزار کلاس درس شامل 500 کلاس اول، 300 کلاس دوم و 200 کلاس سوم را تحت پوشش برد که در این سال شاهد افزایش 200 کلاس درس پایه اول به شکل غیررسمی با توجه به تقاضای استانها برای اجرای طرح بودیم.
پس از پژوهشهای انجام شده در خصوص نحوه اجرای طرح از سوی پژوهشگاه آموزش و پرورش، شورای عالی آموزش وپرورش مصوب کرد تا این طرح بدون هیچ افزایش پوششی در سالهای تحصیلی 86-85 و 87- 86 نیز به مدت 2 سال به اجرای آزمایشی درآید و مجددا ارزیابیهایی از روند اجرا صورت گیرد. همچنین این شورا مقرر کرده است :"شورای سیاستگذاری پیشگیری امور طرح ارزشیابی توصیفی" در معاونت آموزش و پرورش عمومی وزارت آموزش و پرورش تشکیل گردد. کمیتههایی برای تغذیه این شورا اعم از کمیته علمی و مبانی نظری،کمیته بازنگری در روشها و بویژه کارنامه توصیفی، کمیته اجرایی و پشتیبانی نیز تشکیل شده است.
بر این اساس در سال تحصیلی جاری، 1076 کلاس درس تحت پوشش طرح رفتند که از این بین 200 کلاس درس پایه سوم تحت پوشش طرح به چهارم انتقال یافته و از پوشش خارج شدند و هم اکنون 300 کلاس پایه سوم، 500 کلاس پایه دوم و 500 کلاس پایه اول تحت پوشش طرح هستند و 206 کلاس درس اضافی نیز جزء همان آمار افزایش داوطلبانه کلاسهای درس بودهاند؛ لذا بر اساس دستورالعمل شورای عالی آموزش و پرورش جذب پایه اول در طرح صرفا به تعداد خروجیهای این پایه در سال گذشته بوده است. همچنین در بخشنامه ای در خصوص دانش آموزانی که به پایه چهارم دبستان رفته و از پوشش طرح ارزشیابی توصیفی خارج شده اند آمده است که امسال این دانشآموزان با روش معمول اما با تاکید بر ارزشیابیهای مستمر، آزمونهای عملکردی و پرهیز از اضطراب امتحان و ... تحت آموزش قرار گیرند و سعی شود معلمانی که نگاه توصیفی دارند در این حوزه به کار گرفته شوند.(مرتضی شکوهی،1385)
در گزارش تحقیقات گروه اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی پژوهشکده تعلیم وتربیتِ پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش عمده نقطه قوت به عنوان دستاورد طرح، کاهش محسوس و بالای اضطراب دانشآموزان، بهبود نسبی نگرش دانشآموزان نسبت به کسب علم و دانش و گرایش به تحصیل ذکر شده است.بر مبنای گزارش اخیرالذکر وضعیت دروس انشا، جملهنویسی، خواندن، علوم و ریاضی دانشآموزان مشمول طرح ارزشیابی توصیفی نسبت به دانشآموزان غیر مشمول تفاوت داشته است بعلاوه روشهای کیفی یاددهی – یادگیری در کلاسهای مشمول طرح بهتر اجرا شده و زمینه گرایش دانشآموزان به ارزشیابی گروهی و فرایندی، اجرای روش تدریس فعال از سوی معلم، افزایش انگیزه و بازخورد های فرایندی را فراهم کرده است.
اهداف اصلی طرح ارزشیابی توصیفی
1- بهبود کیفیت فرایند یاددهی- یادگیری
2- فراهم نمودن زمینه مناسب برای حذف فرهنگ بیست گرایی
3- تاکید بر اهداف آموزش وپرورش به جای تاکید بر محتوای کتابها
4- فراهم آوردن زمینه مناسب برای حذف حاکمیت مطلق امتحانات پایانی در تایین سرنوشت تحصیلی دانش آموزان
5- افزایش بهداشت روانی محیط یاددهی- یادگیری با کاهش فشارهای روانی ناشی از نظام ارزشیابی موجود
ابزار جمع آوری و ارائه اطلاعات توصیفی
1- آزمون ( مداد کاغذی- عملکرد- تکالیف) بر اساس اهداف مورد نظر و رفتار مورد انتظار آموزگار تهیه و پیش بینی شود.
2- پوشه کار یا کارنما – شامل نمونه کارهای دانش آموز که از نظر آموزگار مناسب برای بازخورد و معرف روند فعالیت و پیشرفت دانش آموز باشدو با ملاک های خاص ارزیابی گردد.
3- فهرست وارسی (چک لیست)یا فهرست رفتار، برای ارزیابی از هر فعالیت برنامه ریزی شده با پیش بینی مقیاس مناسب.
4- برگ ثبت گزارش – شامل توضیحات نوشته شده توسط معلم درخصوص جریان رشد عاطفی و اجتماعی دانش آموزان .
5- پروزه – واگذاری ودرگیر نمودن دانش آموز با مسائل برای یافتن پاسخ پرسشها و بکارگیری توانایی های عالی ذهن و تفکر و فراگیری راههای کسب اطلاعات .
6- کارنامه یا کارنمای توصیفی – پس از ثبت ویژگی ها و سنجش دقیق دانش آموز به ارزشیابی وی می پردازیم و از مقیاس رتبه ای (درحد انتظار – نزدیک به انتظار – نیاز به تلاش بیشتر) استفاده
. می کنیم که این گزارش باید چهاربار درطول سال (هردو ماه یک بار ) به اولیا داده شود.
تحلیل:
البته پرواضح است که پرداختن به یکی از جنبه های آموزش وپرورش حتی اگر مهمترین جنبه آن تلقی گردد موجب اصلاح کلی آموزش و پرورش و رفع کامل نواقص آن نمی گردد. آموزش وپرورش ما دستخوش بسیاری از اعمال سلیقه های غیر علمی و نسنجیده دور زمانی است که تفکر تحول بر اساس تقلید ناآگاهانه از کشورهای دیگر رایج گردیده و چون غالباً فلسفه خود را از اعمال تغییرات بطور کامل
(bench marking ) بیان نمی کنیم بجای آن که از منظر علم مدیریت به الگوبرداری مثبت
و تطابق آگاهانه بپردازیم معمولاً الگوی کامل و تجربه شده ای را برمی گزینیم و بدون زمینه یابی اجرا می کنیم یا بهتر است بگوییم آزمایش و خطا می کنیم چرا که حتی دوران آزمایشی طرح ها با دقت ونظارت کافی انجام نمی پذیرند. شاید اگر امروز دربسیاری از کشورهای توسعه یافته و پیشرفته از روش ارزشیابی توصیفی و ارائه کارنامه توصیفی استفاده می شود سالیان درازی است که آنها در مورد برنامه ریزی آموزشی و درسی به تحولات بزرگی دست یافته اند و با تمرکز زدایی امکان برنامه ریزی را به مناطق جغرافیایی تفویض کرده اند و همچنین درتربیت معلم گام های اساسی برداشته اند تا معلمان از مهارت کافی در خصوص سنجش و ارزیابی برخوردار باشند. معلمان برخی از این کشورها سالیانه باید در سنجش میزان آمادگی شرکت کنند تا اجازه ادامه فعالیت بگیرند . آیا ساعات و کیفیت آموزش ضمن خدمت معلمان ما پاسخگوی نیاز این عزیزان است ؟ آیا سیستم متمرکز ارائه گزارش نتایج ارزشیابی به مسئولین بالاتر و قضاوت افت و رشد برجسب این گزارشات با این تحول تناسب دارد؟ آیا اجرای این طرح فقط دردوره ابتدایی و بدون تناسب با سایر دوره ها موجب تناقض نمی گردد؟ اگر چنانچه به هر علت از جمله ناتوانی مجریان یا کمبود امکانات یا کیفیت و تعداد زیاد دانش آموزان در کلاس نتایج خوبی کسب نشود ،آیا دوره های بعدی (راهنمایی و متوسطه) قادر به اجرای فازهای بعدی طرح خواهند بود؟ و آیا ....
با وجود هزاران نکته و سوال موجود از آنجا که ما معلمان معتقدیم " دیکته ننوشته غلط ندارد" و هر تحولی با چالش ها و مقاومت ها ، محدودیت ها و نواقص اجرایی روبرو خواهد بود ، بهتر است با خوش بینی و حمایت از این طرح ملی امیدواربه تحقق اهداف ارزشمند آن باشیم البته نباید ندانسته و چشم بسته طرح را دنبال کنیم و باید بطور تکوینی وبراساس بازخوردهای مجریان و ناظران طرح به مهندسی تکاملی آن نیز توجه داشته باشیم و سایر بنیان های تحول از جمله برنامه ریزی و مدیریت مسائل آموزشی و پرورشی را از نظر دور نسازیم . عقیده شخصی من این است که بهتر بود از حیطه تحول برنامه آموزشی ودرسی شروع می کردیم چرا که برنامه آموزشی متحول شده شرایط ،امکانات و مجریان خاص خود را می طلبد و ارزشیابی یکی از اجزای برنامه آموزشی محسوب می گردد. شاید اندیشمندان حوزه تعلیم تربیت ما با اجرای این طرح قصد مهندسی معکوس داشته و از نتایج فرایند می خواهند به بهبود تدریجی فرایند یادگیری و یاددهی برسند ! ؟ البته غیر ممکن نیست اما باید پذیرفت که زمان بر و مشکل است.
به امید روزی که ساختار آموزش و پرورش ما تحول بنیادین یابد و این تحول برخاسته از تفکر اندیشمندان خلاق این مرز بوم و واقعیت و پتانسیل بومی خودمان باشد ،آنچنان آرمانی که سایرین از آن الگو برداری نموده و ما صادرکننده تفکر ارتقاء باشیم و نه مصرف کننده روش و شیوه اجرا !!!
مهرداد شاه محمدیان
آموزش پرورش منطقه رودهن
منابع
1- ارزشیابی در خدمت آموزش مؤلف طاهره رستگار ناشر: موسسه فرهنگی منادی تربیت چاپ اول: 1382
2- مقدمه ای بر ارزشیابی کیفی آموخته های فراگیران- تألیف و تدوین: مهدی فراهانی ناشر: موسسه فرهنگی منادی تربیت - چاپ اول1384
3- رشد آموزش ابتدایی دوره فهم دی ماه 1384
4- رشد معلم دوره بیست و چهارم اسفندماه 1384
5- روش های اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی دکتر علی اکبر سیف تهران نشر دوران 1375
6- احمدی، حسین،1385،خداحافظ نمره(مصاحبه با روزنامه جام جم در تاریخ 23/10/1385 ، قابل دسترسی در نشانی: http://news.parseek.com/Url/?id=1301222
7- حسنی، محمد، 1382، راهنمای ارزشیابی توصیفی،دفتر ارشیابی تحصیلی وتربیتی.
8-حسنی، محمد، 1385، ارزشیابی توصیفی پاسخی به کاستی های نظام ارزشیابی تحصیلی موجود،
قابل دسترسی در نشانی: http://researchkaifi.persianblog.com/#4896197
9-حسنی، محمد، 1385، راهنمای اجرای ارزشیابی توصیفی پایه های اول،دوم و سوم ابتدایی ، قابل دسترسی در نشانی: http://baher.blogfa.com/post-12.aspx
10-حصاربانی،زهرا،1385،ارزشیابی توصیفی الگویی جدید در ارزشیابی تحصیلی، قابل دسترسی در نشانی: http://arzeshyabikaifi.persianblog.com/#5084724
11- شریفی،حسن پاشا،1381،یادداشت سردبیر ویژه نامه ارزش یابی تحصیلی،فصلنامه تعلیم وتربیت شماره 70-69 ، بهار و تابستان 1381.
12-شریفی،حسن پاشا،1382، استانداردها وراهبردهای نوین سنجش پیشرفت تحصیلی دانش آموز،خلاصه مقالات همایش ارزشیابی تحصیلی.
13- شکوهی،مرتضی، 1385، مصاحبه معاون دفتر آموزش پیش دبستانی و ابتدایی وزارت آموزش وپرورش با خبرنگار آموزشی ایسنا در سوم دی ماه 1385 ،قابل دسترسی در نشانی: http://isna.ir/main/NewsView.aspx?ID=News-845932&Lang=P